فدراليزم؛ نه تابو، نه توتم

سریزه: افغانستان نن ورځ د خپل معاصر تاریخ په یوه له خورا حساسو او پیچلو شیبو کې دی. یوه داسې شیبه چې نه یوازې د ناکامې تیرې ورځې انعکاس کوي، بلکې د ژورې اندیښنې وړ اوسني وضعیت او د راتلونکي مبهم او ناڅرګند افق هم څرګندوي.

په دغه هیواد کې پخواني سیاسي جوړښتونه له مشروطه شاهي څخه د بن کنفرانس تر جمهوریت پورې، هر یو په خپل ډول سره ړنګ شول. یا د اړین ولسي مشروعیت د نشتوالي له امله، یا د پراخ او جوړښتي فساد له امله، یا د هغو نسخو د تحمیل له امله چې نه د هیواد په ټولنیز جوړښت کې ریښې لري او نه هم د افغانانو له کلتوري، تاریخي او قومي واقعیتونو سره سمون لري.

ډیری دا ماډلونه د بهرنیو پالیسیو او جیوپولیتیک لوبو په سیوري کې ډیزاین او پلي شوي وو، پرته له دې چې د دوی لپاره کوم ټولنیز بنسټ یا سیمه ایز اداري جوړښت رامینځته شي.

په اوسني حالت کې، طالبانو، د یوې ایډیالوژیکې ډلې په توګه، د هیواد په ډیری برخو کې په نظامي وسایلو او استخباراتي شبکو له تکیې او میداني حضور سره د اجرایوي جوړښتونو کنټرول په لاس کې اخیستی دی. خو دا وضعیت، که څه هم د تاوتریخوالي او ظلم له لارې پر دوام بریالی شوی، خو دوامداره نه شي پاتې کیدی. نه د مشروعیت له نظره، نه د موثریت له نظره، او نه د ټولنې له اصلي غوښتنو او اړتیاوو سره د مطابقت له نظره. د نه منلو وړ حقیقت دا دی چې افغانستان د تل لپاره په دې ناڅرګند حالت کې نشي پاتې کېدای.

ملي او ډله ییز هدف باید دا وي چې له دې مهم پړاو څخه تېر شو خو د طالبانو او اوسني وضعیت څخه تېرېدل د هیواد د سیاسي راتلونکي په اړه د بحث د بندولو په معنا نه دي، بلکې د دې بحث د ژر تر ژره او بشپړ حل کولو اړتیا ده. اوس، تر بل هر وخت زیات، د افغانستان د سیاسي نظام د راتلونکي جوړښت په اړه د ژورو، صادقانه او مسؤلانه خبرو اترو بیا پیلولو ته اړتیا ده؛ داسې خبرې اترې چې په احساساتو ولاړې نه وي، بلکې په سیاسي عقلانیت، ملي ګټو او د هیواد اوږدمهاله ګټو ولاړې وي.

په داسې شرایطو کې، دا طبیعي ده چې د «فدرالیزم» بحث د حکومتدارۍ د بدیل ماډل په توګه بیرته عامه ډګر ته راشي. ځینې ​​ د ټولنیز عدالت د تضمین، د سرچینو د عادلانه ویش، د قومي تنوع د مدیریت او د مرکز او شاوخوا سیمو ترمنځ د واک د توازن د وسیلې په توګه د فدراليزم ملاتړ کوي. په مقابل کې، یوه بله ډله دا د ځمکنۍ بشپړتیا، ملي یووالي، او د قومي او ژبني ویش ته د لمن وهنې لپاره یو جدي ګواښ ګڼي. خو مهمه خبره دا ده چې فدراليزم باید د خلکو په ذهن کې د "ممنوع" په توګه بنسټیز نه شي، لکه څنګه چې دا باید پرته له پوښتنې د "مقدس توتم" په توګه ونه منل شي. د حکومتي ماډل په اړه بحث کول نه جرم دی او نه هم خیانت. نقد یې باید د رد او تورلګونې لامل نشي او دفاع یې باید د قومي او ژبنيو حساسیتونو د راپارولو لامل نه شي.

هغه څه چې د اندېښنې وړ دي هغه په افغان سیاسي فضا کې ددې د راپورته کېدو څرنګتیا ده. د فدراليزم بحث ددې پرځای چې په ملي، قانوني او عقلي چوکاټ کې مطرح شي، ډېری په غلط فهمیو، لنډمهاله احساساتو، او هویتي/قومي رقابتونو مبتني چوکاټ کې مطرح شوی. د دې ماډل ځینو ملاتړو، که په نیت هم وي، ځینې مهال داسې دریځونه غوره کړي چې د هیواد تاریخي او ټولنیزو شرایطو ته له پام او د غیر ارادي پایلو تفصيلي تحلیل پرته یې غلط فهمۍ، افراطیت او حتا ټولنیزې شخړې ته لمن وهلې ده.

له بلې خوا، د فدراليزم یو شمیر مخالفین، د معلوماتو او تجربې پر بنسټ د تحلیلي نیوکو وړاندې کولو پر ځای، په ساده ډول د دې احساساتي دریځونو په وړاندې غبرګون ښیي او دا د ملي یووالي او د هیواد د شتون لپاره د یو قطعي ګواښ په توګه وړاندې کوي. دا خلک، کله ناکله د ریښتینې اندیښنې له امله او کله ناکله د تیرو ترخو تجربو پر بنسټ، په یو ډول بیړني تعصب کې راښکیل شوي دي چې د سالمو خبرو اترو لپاره ځای محدودوي. په پایله کې، دې غلط دوه ګونی چلند د فدراليزم شاوخوا بحث له خپل طبیعي مسیر څخه اړولی او دا یې په دوه قطبي هویتي-سیاسي مسالې بدل کړی دی.

دا ګډوډه او دوه قطبي فضا، که د ځینو ناخبره ملاتړو یا ارتجاعي مخالفینو له خوا وي، د دې لامل شوې چې فدراليزم د افغانستان د ځواک جوړښت د اصلاح لپاره د بحث وړ ماډل پرځای د احتمالي خطر یا سیاسي سره کرښې په توګه وګڼل شي.

په داسې شرایطو کې، دا اړینه ده چې دې ماډل ته په واقعیتي او تحلیلي لید سره وګورو، نه دا چې په بشپړه توګه یې رد کړو یا یې ستاینه وکړو. په فدراليزم پورې اړوند ګټې او زیانونه، فرصتونه او ګواښونه، لومړني شرایط او نړیوالې تجربې باید په تفصیل او پرتله کولو سره وڅیړل شي. افغانستان، چې یو له شخړو ډک تاریخ، متنوع ټولنه او یو نازک سیاسي جوړښت لري، د حکومتولۍ د مختلفو ماډلونو په اړه یوه پرانیستي او مسؤلانه ملي ډیالوګ ته اړتیا لري.

خو فدراليزم په اصل کې څه شی دی؟ (د تمرکز په وخت کې توازن)

فدراليزم، په خپل ساده بڼه کې، د حکومت یو ډول جوړښت دی چې په هغه کې واک د مرکزي حکومت او محلي حکومتونو (لکه ایالتونو، ولایتونو یا سیمو) ترمنځ ویشل کیږي. د واک دا ویش داسې دی چې د حکومت هره کچه ځانګړي وړتیاوې او مسؤلیتونه لري؛ نه مرکزي حکومت هرڅه کنټرولولی شي، او نه هم سیمه ییز واحدونه په بشپړ ډول خپلواک فعالیت کوي.

د دې لپاره چې دا ډول سیسټم په سمه توګه کار وکړي، دوه اصلي شرایط باید پوره شي:

۱. مرکزي حکومت باید د هیواد د همغږۍ او یووالي د ساتلو لپاره مشروعیت، واک او وړتیا ولري.

۲. سیمه ییز حکومتونه باید اداري ظرفیت، بشري سرچینې او تخنیکي وړتیا هم ولري چې خپلې سیمه ییزې چارې اداره کړي.

پر دې اړیکې د ښه پوهیدو لپاره، فدراليزم د لمریز نظام سره پرتله کیدی شي. په دې سیسټم کې، لمر د انرژۍ او نظم مرکز دی، او سیارې؛ يعنې، ځايي حکومتونه؛ هر یو خپل مدار لري او په خپلواکه توګه حرکت کوي. خو دا ټول حرکتونه د لمر سره په همغږۍ کې ترسره کیږي. که چیرې د لمر او سیارو ترمنځ دا اړیکه یا توازن ګډوډ شي، نه یوازې یوه سیاره، بلکې ټول سیسټم به بې ثباته او سقوط وکړي. دغسې په فدراليزم کې، د مرکزي حکومت ډیره کمزوري یا د ولایتونو ډیره خپل سري د هیواد نظم او بشپړتیا ګواښي (واټس، ۲۰۰۸).

په افغانستان کې د فدرالي نظام پر فرصتونو او ګواښونو د ښه پوهیدو لپاره، دا اړینه ده چې د نورو هیوادونو تجربو ته یوه پرتلیزه کتنه وشي. د بریالیو او ناکامو ماډلونو معاینه کول موږ سره مرسته کوي چې نه یوازې د فدراليزم د ګټو په اړه زده کړه وکړو، بلکې د هغې خطرونو په اړه هم وپوهېږو.

د فدراليزم بریالۍ تجربې: د ادارو جوړولو او اجماع په سیوري کې ثبات

۱. جرمني: تعاوني فدراليزم: له دویمې نړیوالې جګړې وروسته، جرمني د لویدیځو هیوادونو په ملاتړ او د عصري ادارو په بیارغونه تمرکز سره یو فدرالي سیسټم رامینځته کړ. ایالتونو ته د ځینو واکونو په سپارلو سره، هیواد په ورته وخت کې د اقتصادي، بهرنیو، دفاعي او تعلیمي پالیسیو بشپړتیا وساتله. د فدرالي مقننه قوې په توګه د بوندیسرات (فدرالي شورا) په څیر ادارو کې د ایالتونو ګډون د واکونو توازن تضمینوي او د تمرکز یا پاشلتیا مخه نیسي (واټس، ۲۰۰۸).

۲. هند: د نسبي مرکزي کولو په چوکاټ کې د تنوع پر بنسټ فدراليزم: د ۲۰۰ څخه زیاتو ژبو، سلګونو قومي ډلو او څو مذهبونو سره، هند د نړۍ یو له خورا متنوع هیوادونو څخه دی. خو یو قوي اساسي قانون، په ټول هیواد کې د ګوندونو سیستم، او منظمو ټاکنو په تنوع کې د یووالي لپاره بنسټ برابر کړی دی. مرکزي حکومت د دفاع او بهرنۍ پالیسۍ په څیر لویو برخو کنټرول لري، په داسې حال کې چې ایالتونه هم د پام وړ واک لري (سوبیرو، ۲۰۰۱).

۳. سویزرلینډ یا سویس؛ مشارکت لرونکی او ډیموکراتیک فدراليزم: په هغه هیواد کې چې درې رسمي ژبې لري، فدراليزم د مستقیمې ډیموکراسۍ په چوکاټ کې پیاوړی کیږي. کانتونونه (سیمه ییز واحدونه) د ټولپوښتنې او د خلکو د ګډون له لارې په ملي پریکړه کولو کې اغیزناک رول لوبوي. دې ماډل نه یوازې د ژبني او کلتوري شخړو په اداره کولو کې مرسته کړې، بلکې په ټولو کچو کې یې سیاسي ګډون هم پیاوړی کړی دی.

په فدراليزم کې ناکامې تجربې: د افغانستان لپاره ګواښونه

۱. ایتوپیا؛ قومي فدراليزم د ټوټې کېدو لامل کېږي: د ایتوپیا ماډل د قومي او ژبنيو کرښو په اوږدو کې جوړ شوی و خو دې جوړښت، د یووالي پر ځای، د بېلتون غوښتونکو هویتونه پیاوړي کړل. د خپلواکۍ غوښتنو زیاتیدو او د پراخو ملي ادارو نشتوالي هیواد په بشپړ ډول کورنۍ جګړې ته ننویست چې لاهم درانه انساني او سیاسي تلفات لري (انډرسن، ۲۰۱۳).

۲. جنوبي سوډان؛ د فساد او بهرني ملاتړ په سیوري کې سقوط: له خپلواکۍ وروسته، جنوبي سوډان یو ظاهرا فدرالي سیسټم رامینځته کړ، مګر د حساب ورکوونکو اجرایوي ادارو، شفاف ګوندي سیسټم، او چمتو ټولنیز پلیټ فارم پرته و. په عمل کې، قومي فدراليزم د سرچینو د خپل سري ویش لپاره یوه پلمه شوه، چې په نهایت کې یې هیواد د کورنۍ جګړې او د حکومتدارۍ د سقوط لامل شو (UNDP، 2020).

۳. عراق؛ بې کفایته او د نفوذ وړ فدراليزم: د صدام د رژیم له نسکوریدو وروسته، عراق د بهرني فشار لاندې فدرالي جوړښت غوره کړ. د کردستان سیمې او ځینو نورو سیمو ته د خپلواکۍ په ورکولو سره، مرکزي حکومت سخت کمزوری شو. د ګوندونو د یووالي په نشتوالي او د سیمه ییزو قدرتونو د پراخ نفوذ په ترڅ کې هیواد د سیاسي کړکیچونو، سیمه ییزو ملیشو، او په بهرني سیاست کې کمزورۍ سره مخ دی (انډرسن، ۲۰۱۳).

له طالبانو وروسته افغانستان کې د فدراليزم پر وړاندې شل جوړښتي، سیاسي او ټولنیز خنډونه

که څه هم فدراليزم په ځینو هیوادونو کې د قومي، جغرافیایي او ژبني تنوع د مدیریت لپاره د یوې وسیلې په توګه کارول کیدی شي، خو د افغانستان په اوسنیو شرایطو کې، ګڼ شمیر خنډونو دا یو خطرناک انتخاب ګرځولی دی. د طالبانو له واکمنۍ وروسته افغانستان کې د دې ماډل د پلي کېدو په وړاندې شل اصلي خنډونه په لاندې ډول دي:

۱. د ملي اجماع نشتوالی: په افغانستان کې لا هم د "ملت"، "تبعه"، "ملي ګټو"، "ګډو ارزښتونو"، او "صلاحیتونو د حدودو" کوم ګډ تعریف نشته. د اساسي ملي اصولو په اړه له توافق پرته، فدراليزم د یووالي پر ځای د ویش او تجزیې عامل ګرځي.

۲. د بېلتون غوښتنې ګواښ: د مخنیوونکو ادارو په نشتوالي کې، ځینې قومي ډلې ممکن فدراليزم د خودمختارۍ یا حتی خپلواکۍ غوښتلو لپاره د یوې وسیلې په توګه وکاروي.

۳. د هویتي تشو بنسټیز کول: د قومیت پر بنسټ فدرالي جوړښتونه هویتي سیالۍ بنسټیزې کوي او ټولنیز تبعیض ژوروي، داسې یوه ستونزه چې افغانستان لا دمخه ورسره مخ دی.

۴. د مرکزي حکومت کمزوري: له طالبانو وروسته مرکزي ادارې، په ځانګړې توګه د بې ثباتۍ په شرایطو کې، به د هیواد یووالي ساتلو توان ونه لري، او په داسې شرایطو کې فدراليزم به د واک تشه رامینځته کړي.

۵. د سیمه ییزو ظرفیتونو سخته نابرابري: هغه ولایتونه چې د سرچینو، زیربناوو او بشري سرچینو له پلوه کمزوري دي، په خپلواکه توګه حکومت نشي کولی، او دا به د مدیریت بحران ته لمن ووهي.

۶. د ملي او سرتاسري ګوندونو نشتوالی: ډیری افغان ګوندونه قومي، شخصي، یا کورنۍ محوره دي، او همدارنګه په ښکاره او پټه توګه نظامي څانګې لري. په ملي کچه د ګوندونو د سیالۍ په نشتوالي کې، فدراليزم به د واک غیر مسؤل سیمه ییز تمرکز ته لار هواره کړي.

۷. په جوړښتونو کې پراخ فساد: د څارنې مناسب سیسټم پرته د واک سپارل فساد له مرکز څخه ولایتي کچې ته لیږدوي او د ناوړه ګټې اخیستنې لپاره ځای پراخوي (سیګار، ۲۰۲۱).

۸. په سیمه ییزو سرچینو د زورواکو کنټرول: د ډاکټر نجیب الله په مشرۍ د ډیموکراتیک جمهوریت سیسټم له ړنګیدو وروسته او د افغانستان د اسلامي جمهوریت تر وروستیو ورځو پورې، موږ د هیواد په ډیرو برخو کې د سیمه ییزو شخصیتونو له خوا د عامه سرچینو لکه ګمرکونو، کانونو او سیمه ییزو عوایدو مستقیم یا غیر رسمي کنټرول شاهدان وو - یوه داسې پدیده چې نه یوازې یې ملي حاکمیت کمزوری کړ، بلکې د خلکو په سترګو کې یې د نظام مشروعیت هم تر پوښتنې لاندې راوست. د جوړښتي اصلاحاتو او ریښتینې ادارې جوړونې په نشتوالي کې، هیڅ تضمین نشته چې دا نمونه به د طالبانو وروسته پړاو کې تکرار نشي او یو ځل بیا به د موازي اقتصاد، سیمه ییزو مافیاګانو او د مرکزي حکومت د واک کمزوري کیدو لپاره لاره هواره نه کړي.

۹. په سرحدي سیمو کې د ګاونډیو هیوادونو نفوذ: ایران، پاکستان، چین او نور سیمه ییز قدرتونه په ډیری ولایتونو کې مستقیم یا غیر مستقیم نفوذ لري. له ځواکمن مرکز پرته به فدرالیزم د دې نفوذ د زیاتوالي لپاره لاره هواره کړي (AREU، 2021).

۱۰. د ترهګرو او وسله والو ډلو نفوذ او تسلط: اوس مهال، د هیواد ځینې سیمې عملا د وسله والو او ترهګرو ډلو تر کنټرول لاندې دي چې د ملي حاکمیت له چوکاټ څخه بهر فعالیت کوي. که چیرې د طالبانو وروسته پړاو کې، د امنیتي او قانوني چوکاټ له چمتو کولو پرته فدراليزم ته مخه شي، نو دا خطر شته چې ورته ډلې به د رسمي میکانیزمونو څخه کار واخلي څو خپل کنټرول مشروع کړي او تر قانوني پوښښ لاندې خپل غیرقانوني حضور بنسټیز کړي؛ داسې څه چې کولی شي د ملي امنیت او د هیواد یووالي ته جدي ګواښ پېښ کړي.

۱. د ولایتونو ترمنځ د پراختیا چټک توپیرونه: ځینې ولایتونه لکه کابل، کندهار، ننګرهار، هرات او مزار شریف د غور، نورستان، بامیان، ارزګان او بدخشان په پرتله ډیر پرمختللي دي. ل جبراني سیاستونو پرته د فدراليزم پلي کول نابرابري بنسټیزه کوي (UNDP، 2020)

۱۲. د بریالۍ تاریخي تجربې نشتوالی: په افغانستان کې د سیمه ییزې حکومتولۍ پخوانۍ تجربې، په ځانګړې توګه د ډاکټر نجیب الله د رژیم له سقوط او د مجاهدینو د واکمنۍ له پیل وروسته، ډیری وختونه د ثبات او نظم پر ځای د شخړو او بې ثباتۍ لامل شوي دي. په هغه وخت کې، د یو متمرکز او حساب ورکوونکي سیسټم پر ځای، د واک جوړښت په غیر رسمي او بې ثباته توګه د ګوندونو او سیمه ییزو قوماندانانو ترمنځ وویشل شو. کورنۍ تنظیمي جګړې، د ولایتونو د کنټرول لپاره وسله والې سیالۍ، د سرچینو غصب، اداري بې نظمۍ او د ملي واک نشتوالي عملا هیواد د پاشلو قدرتونو په ټاپوګانو بدل کړ او دا دوره نه یوازې د حکومتي جوړښتونو د سقوط لامل شوه، بلکې خلک یې سیمه ییزو کچو ته د واک پر لیږد هغه هم له قانوني او نظارتي چوکاټ پرته، بې باوره کړل او تر یوې اندازې د طالبانو د راڅرګندېدو لپاره یوه پلمه شوه. له همدې امله، د قانوني او شفافو ادارو پرته، او د مرکزي حکومت له واک ساتلو پرته، په افغانستان کې د محلی ادارې تجربه نه یوازې ناکامه وه، بلکې د بحران او بې ثباتۍ د دوام یو له اصلي عواملو څخه هم شوه.

۱۳. د سیمه ییزو مافیایي جوړښتونو په لاسونو کې د سرچینو تمرکز: د توزیعي عدالت او مالي څارنې په نشتوالي کې به ملي سرچینې د ځانګړو قومي، ګوندي یا کورنیو کړیو په واک کې وي، چې د فقر بیا تولید او ټولنیزو درزونو او د انحصار د بنسټیز کیدو لامل کیږي.

۱۴. د ملي سرشمېرنې او باوري احصایو نشتوالی: ل دقیقو احصایوي معلوماتو پرته د واک او سرچینو عادلانه ویش ممکن نه دی. افغانستان لا هم یوه هر اړخیزه او بې طرفه سرشمېرنه نه لري (NSIA، ۲۰۱۹).

۱۵. په محرومو سیمو کې د متخصصو بشري سرچینو نشتوالی: لږ پرمختللې ولایتونه د سیمه ییزو اداري مسؤلیتونو منلو ته چمتو نه دي.

۱۶. د سیمه ییزو او ملي قوانینو ټکر: د یو منسجم قانوني سیسټم په نشتوالي کې، فدراليزم کولی شي د متضادو او لاسوهونکو قانوني سیسټمونو رامینځته کیدو لامل شي.

۱۷. د بهرنۍ پالیسۍ کمزوری کول: بهرنۍ پالیسي، په بریالي فدرالي ماډلونو کې، یوه ملي مسؤلیت دی. خو په افغانستان کې، په سیمه ییزه کچه سیاسي اختلاف ممکن دا حساسه سیمه فلج کړي.

۱۸. د خپلواکو سیمه ییزو رسنیو او مدني ټولنې نشتوالی: د آزادو او څارونکو رسنیو په نشتوالي کې، سیمه ییز چارواکي به مسؤل نه ګڼل کېږي او فساد، ظلم او محرومیت به خپور شي.

۱۹. سیمه ییز استبداد: په هغو سیمو کې چې د سالمې سیاسي سیالۍ لپاره ځای نه لري، سیمه ییز مشران ممکن بې حسابه سیمه ییز مشران شي.

۲۰. په طبیعي او امنیتي بحرانونو کې د ملي یووالي ګواښ: د جګړې یا طبیعي پیښو په شرایطو کې، د یو باصلاحیته مرکز نشتوالی کولی شي د بحران مدیریت ګډوډ کړي او هیواد ګډوډۍ ته بوځي.

ایا افغانستان د فدرالي نظام لپاره چمتو دی؟

(د فدراليزم پر لور له حرکت وړاندې د خنډونو ماتولو او ریښتیني بنسټ جوړولو لپاره لس ګامونه)

ځینې ​​سیاسي خوځښتونه او شخصیتونه د فدراليزم په اړه خبرې کوي په داسې حال کې چې داسې ښکاري چې د افغانستان حساسو، نازکو او پیچلو شرایطو ته کافي پاملرنه نه کوي. د دې مسلې په اړه چټک چلند ځینې وختونه داسې ښکاري چې عدالت او پرمختګ په ساده ډول د سیاسي جوړښت په بدلولو سره ترلاسه کیدی شي پرته له دې چې موجوده بنسټیز بحرانونه له منځه یوسي. خو، که موږ ورته په حقیقي او مسؤلانه لیدلوري وګورو، نو موږ ګورو چې هیواد لاهم د فدراليزم په اړه د رغنده او مؤثر بحث لپاره اړینې زیربناوې، ادارې او ملي اجماع نه لري.

موږ باور لرو چې د حکومت د راتلونکي جوړښت په اړه له کومې پریکړې دمخه، ناچار له یو لړ بنسټیزو او تدریجي ګامونو تیر شو، هغه ګامونه چې د ملي خبرو اترو، د باور بیا رغولو، د ادارو جوړولو او ریښتینې ګډون لپاره یو پلیټ فارم چمتو کوي. د فدراليزم په بحث کې هر ډول بیړني داخلېدل، پرته له دې چې دا لاره تعقیب کړي، نه یوازې بې ګټې به وي، بلکې پخپله کولی شي د بې ثباتۍ د زیاتوالي او په هیواد کې د نوي بحران د رامینځته کولو عامل شي. د دې خنډونو په پام کې نیولو سره، اوس دا اړینه ده چې د هر غیر متمرکز جوړښت لپاره لاره په احتیاط او احتیاط سره په پام کې ونیول شي.

د فدراليزم بحث ته له ننوتلو وړاندې لس اړین ګامونه:

۱. د ملي پیوستون پیاوړتیا او د تابعیت حقونو او مسؤلیتونو تدریس: په هغه هیواد کې چې پراخه قومي، ژبني او مذهبي تنوع لري، د هر ډول جوړښتي بدلون لپاره لومړی ګام د مختلفو سیمو د خلکو ترمنځ د ګډ ژوند او خواخوږۍ احساس پیاوړی کول دي. د رسمي زده کړو، آزادو رسنیو او عامه خبرو اترو له لارې، دا مفهوم باید خپور شي چې ټول اتباع، پرته له دې چې ژبه یا سیمه په پام کې وي، د هیواد په ګډ راتلونکي کې مساوي رولونه او حقونه لري.

۲. د تنوع لپاره له قانوني ملاتړ سره د ملي ګوندونو جوړول: که څه هم د طالبانو ایډیالوژیکي نظام د نظرونو تنوع، آزاد سیاسي ګډون او سالم ګوندي سیالۍ ته زغم نه لري، خو د جمهوري نظام تجربه په دې برخه کې بې کمزورتیاوو نه وه. په جمهوري جوړښت کې، ډیری سیاسي ګوندونه قومي، محلي، یا د ځانګړو شخصیتونو او کورنیو سره تړلي وو، او د ملي، پروګرام پر بنسټ، او حساب ورکوونکو ادارو په توګه د راڅرګندیدو توان یې لږ درلود. دا په داسې حال کې ده چې که فدراليزم وړاندیز شي، نو د ملي او څو توکمیزو ګوندونو شته والي ته اړتیا لري چې د هیواد د عمومي ګټو استازیتوب وکړي، نه د قومي یا سیمه ییزو محدودو ګټو. له همدې امله، د ګوندونو د قانون بیاکتنه او د سیاسي نظام اصلاحات؛ چې ملي، څو اړخیزه او په برنامه متکي ګوندونو د رامنځته کېدو زمینه برابره کړي، د هر ډول ساختاري بدلون (لکه د فدرالیزم بحث) لپاره له مهمو مخ شرطونو شمېرل کېږي.
په داسې حالت کې چې ملي ګوندونه نه وي، هر ډول غیرمتمرکز نظام به د سیمه‌ییز استبداد لامل شي.
اړینه ده چې د ګوندونو د قانون په اصلاح سره، د برنامو پر بنسټ، ملي او ځواب ویونکي سیاسي جریانونو د رامنځته کېدو زمینه مساعده شي(AREU، 2021).

۳. له نړیوال څار سره د ملي سرشمیرنې ترسره کول: د نفوس، قومي، جغرافیایي او اقتصادي ویش په اړه له دقیقو احصایو پرته، د سرچینو او ځواک د ویش لپاره پلان جوړول ممکن نه دي. د خلکو باور ترلاسه کولو لپاره باید د نړیوالو او کورنیو ادارو په نظارت سره یوه شفافه او بې طرفه سرشمیرنه ترسره شي (NSIA، ۲۰۱۹).

۴. د واک له لېږد څخه مخکې د سیمه ییزو ادارو پیاوړتیا: په ډیری ولایتونو کې سیمه ییزې ادارې متخصصې بشري سرچینې، دوامداره بودیجې او اغیزمن اداري سیسټمونه نه لري. د واک هر ډول لیږد باید تدریجي وي، د اداري واک ورکولو پر بنسټ او له مرکزي څارنې سره.

۵. په راتلونکي کې د خپلې حکومتولۍ د محدودې تجربې لپاره د ځینو ولایتونو تدریجي چمتووالی: له طالبانو وروسته وضعیت کې، ډیری ولایتونه به د ناامنۍ، کمزورو اداري وړتیاوو او د ځواکمنو خلکو د نفوذ سره مخ شي. له همدې امله، افغانستان به لا تر اوسه د خودګردانۍ پروژو پلي کولو ته چمتو نه وي. خو په راتلونکي کې، له جوړښتي اصلاحاتو وروسته، ځینې باثباته ولایتونه د ځینو سیمه ییزو واکونو د لیږدولو لپاره د محدودې تجربې په توګه کارول کیدی شي - په داسې حال کې چې مرکزي څارنه ساتل کیږي او ملي یووالي ته درناوی کیږي.

۶. د فساد پر وړاندې جوړښتي مبارزه: په مرکزي او ولایتي کچه فساد د هر ډول اصلاحاتو په وړاندې یو له جدي خنډونو څخه دی. د واک سپارلو دمخه، د فساد ضد اغیزناکې ادارې باید رامینځته او پیاوړې شي، چې د ادارې، سرچینو او پریکړې کولو نظارت کولو وړتیا ولري. د شفافیت او حساب ورکولو پرته، د واک هیڅ لیږد به مشروع نه وي. افغانستان په مرکزي او ولایتي کچه د فساد ضد خپلواکو جوړښتونو ته اړتیا لري (سیګار، ۲۰۲۱).

۷. د ګوندونو او سیمه ییزو چارواکو د مالي سرچینو شفافیت: په واک کې هر ډول ګډون باید له مالي شفافیت سره مل وي. خلک باید پوه شي چې د ګوندونو او چارواکو مالي سرچینې له کومه راځي او څنګه مصرف کیږي څو د سیمه ییزو مافیا شبکو او بهرنیو لاسوهنو مخه ونیول شي.

۸. د سیمه ییزو شوراګانو او خپلواکو رسنیو پیاوړتیا: د ټاکل شویو سیمه ییزو شوراګانو له لارې د خلکو څارنه، او د خپلواکو رسنیو له لارې افشا کول، د سیمه ییزې ډیموکراسۍ یوه مهمه وسیله ده. پرته له دې، واک لېږد ممکن سیمه ییز تېري ته لار هواره کړي.

۹. د مرکز او ولایتونو ترمنځ د اړیکو د تنظیم لپاره د یو جامع قانون مسوده: په راتلونکي کې د نیمه مرکزي یا فدرالي جوړښت په لور د حرکت په صورت کې، د مرکز او ولایتونو ترمنځ د اړیکو د تنظیم لپاره د یو روښانه او جامع اساسي قانون شتون یوه اساسي اړتیا ده. په داسې یوه حالت کې چې افغانستان د طالبانو وروسته دوره کې د یو مشروع او منل شوي اساسي قانون له نشتوالي سره مخ دی، د نوي اساسي قانون مسوده چې د مرکزي حکومت او سیمه ییزو واحدونو ترمنځ د شخړو د حل لپاره وړتیاوې، د مسؤلیت محدودیتونه او میکانیزمونه په روښانه توګه تعریف کړي، د هیواد په سیاسي جوړښت کې د هر ډول بدلون لپاره یو بنسټیز شرط ګڼل کیږي. له روښانه قانوني چوکاټ پرته د واک جوړښت د بدلولو هر ډول هڅه به نه یوازې د بې ثباتۍ لامل شي، بلکې د شخړو او متقابل قضاوت لپاره به زمینه هم برابره کړي.

۱۰. د ولایتونو له مشورتي ګډون سره د مرکزي حکومت په لاس کې د بهرني سیاست ټینګول: حتی په پرمختللو فدرالي سیسټمونو کې، بهرنۍ پالیسي، ملي امنیت، او نړیوالې اړیکې د مرکزي حکومت په انحصار کې دي. په افغانستان کې هم، دا اصل باید پرته له ابهام څخه وساتل شي، مګر په حساسو قضیو کې د ولایتونو په مشوره او خبرتیا سره.

هیواد د یووالي ساتلو، ننګونو باندې بریالي کیدو او د اغیزناکو سیاسي جوړښتونو په لور د حرکت لپاره، افغانستان د قانون جوړونې، بهرنۍ پالیسۍ، ملي دفاع او امنیت، استخباراتو او معلوماتو، عدالت، مالیې، حساب ورکولو او څارنې په برخو کې ملي، خپلواکو او ځواکمنو ادارو ته اړتیا لري.

دا ادارې باید د ملي حکومت دننه پاتې شي څو پر پاشلو واحدونو د هېواد له وېشل کیدو مخه ونیسي.

فدراليزم په راتلونکې پورې تړلی بحث دی، نه یوه سملاسي نسخه. له پورته لسو ګامونو له تېرېدو پرته، د فدراليزم په اړه خبرې کول یو چټک او د بحران لامل کېدونکی اقدام دی. لومړیتوب باید د باور بیا رغونه، د ادارو جوړول، ملي اجماع، او یو حساب ورکوونکی سیسټم وي. د افغانستان راتلونکی د واک په منطقي تمرکز، عادلانه ګډون او جوړښتي اصلاحاتو پورې اړه لري؛ نه د قدرت په ناپاخه ماتولو کې.

د فدراليزم د چټک پلان خطرناکې پایلې:

د افغانستان په څېر له بحران وروسته هیوادونو تاریخي تجربو ښودلې چې د څارنې ادارو، ملي ګوندونو او عامه اجماع په نشتوالي کې د فدرالي سیسټم بیړنۍ طرح نه یوازې په ولایتونو کې د نیمه قومي دولتي جوړښتونو د رامینځته کیدو لامل کیدی شي، بلکې د سیمه ییزو زورواکو او مافیا شبکو د مشروعیت له لارې، هیواد د ویجاړوونکې تجزیې، د وسله والو شخړو زیاتوالي او اوږدمهاله بې ثباتۍ په لور رهبري کوي. په داسې شرایطو کې، قومي او ژبني تقسیمات، چې له وړاندې هم په افغانستان کې د کړکیچ عوامل ګرځېدلي، ممکن د سیمه ییزو او نړیوالو شخړو لومړۍ کرښه شي.

پایله: فدراليزم؛ ښايي په راتلونکي کې، خو له طالبانو وروسته د نن ورځې افغانستان لپاره نه:

فدراليزم، د حکومتدارۍ د نورو ماډلونو په څیر، د افغانستان په سیاسي جوړښت کې هله د یو انتخاب په توګه ګڼل کیدی شي چې هیواد نسبي ثبات ولري، ملي ادارې رامینځته شي، او اړین قانوني، اداري او ټولنیز چوکاټونه په خپل ځای وي. خو حقیقت دا دی چې په اوسنیو نازکو شرایطو کې، د داسې یو سیستم بیړنۍ طرح نه یوازې بې ګټې ده، بلکې کولی شي هیواد د پیچلتیا او بحران یوې نوې مرحلې ته هم وغورځوي.

له طالبانو وروسته افغانستان باید د واک جوړښت بیاکتنې دمخه د سیاسي، ټولنیز او اداري بیارغونې له یوې ژورې مرحلې تیر شي. په دې مرحله کې، تر بل هر څه مهم، د خلکو او حکومت ترمنځ، د قومونو او ډلو ترمنځ، د مرکز او ولایتونو ترمنځ، د کلیو او ښارونو ترمنځ، او حتی د تعلیمي، مذهبي او مدني ادارو ترمنځ له لاسه ورکړل شوی باور باید په تدریجي او دوامداره توګه بیا و رغول شي. دا باور به هغه وخت بیرته راژوندی شي کله چې خپلواکې ملي ادارې، آزادې رسنۍ، ملي ګوندونه، او یو عادلانه او شفاف قضايي سیسټم جوړ شي. دقیق احصایوي معلومات هم باید چمتو شي، د سیمه ییزې ادارې ظرفیت باید پیاوړی شي، او د هیواد په کورنیو چارو کې بهرنۍ لاسوهنه باید بنده شي.

د داسې شرایطو په نشتوالي کې، د فدراليزم په بحث کې ګډون به په عمل کې نه د عدالت د تحقق لامل شي او نه به د مشارکت زیاتوالي لامل شي. برعکس دا به بې باوري رامینځته کړي، د هویت تشې به زیاتې کړي، او په پای کې به ملي یووالي کمزوری کړي. تاریخي او سیمه ییزو تجربو دا هم ښودلې ده چې فدراليزم، که چیرې له ملي اجماع او حساب ورکوونکو ادارو پرته معرفي شي، نو د سیاسي تفرق، جوړښتي فساد او سیمه ییز انحصار لامل کیږي.

د تیرو لسیزو تجربې موږ ته دا راښيي چې پوه شو هیڅ سیاسي جوړښت په تشه او له قانوني او اداري بنسټونو پرته نه شي بریالی کیدی. فدراليزم هم استثنا نه ده. د واک له ویش وړاندې، د جوړښتونو مشروعیت باید بیرته احیاء شي؛ د حکومتولۍ ماډلونو ته د رسیدو نه مخکې باید ملي اجماع ته ورسیږو.

له بده مرغه، په اوسني وضعیت کې، ځینې وختونه د فدرالي نظام د ځینو ملاتړو یا مخالفینو څرګندونې د سیاسي پوهې د تعمق پرځای د خلکو احساساتو ته زیان رسوي او د بې باورۍ دیوالونه پیاوړي کوي. په صداقت او سیاسي ارامۍ سره باید ټینګار وشي چې تحقیر، توهین او پارونه هیڅکله د مشروع ملي خبرو اترو لپاره لاره نه شي هوارولی. که دا د فدراليزم په اړه وي یا د کوم بل انتخاب په اړه.

نن ورځ، تر بل هر وخت زیات، افغانستان ملي، ارام او مسؤلانه دیالوګ ته اړتیا لري. یو داسې ډیالوګ چې له احساساتو څخه هاخوا وي او قناعت کولو ته سره ورسیږي، له انحصار څخه لیرې او ټول شموله ګډون ته نږدې شي، او په توپیرونو د تمرکز کولو پرځای په ګډو زمینو تکیه وکړي.

که فدراليزم په احتمالي راتلونکي کې وړاندیز شي، په یوه سالمه فضا کې چې پراخ سیاسي، قانوني او ټولنیز ګډون ولري، نو دا په منطقي ډول بحث کیدی شي. خو په اوسني وضعیت کې یې وړاندیزول په افغانستان کې د ملت جوړونې په لاره کې د نوي بحران لپاره د حل پرځای د کتلست په توګه ګڼل کیدی شي.

د افغانستان سیاسي راتلونکی یوازې د شعارونو او غبرګونونو پر بنسټ نه شي جوړېدی؛ بلکې دا راتلونکی یوازې هغه مهال بنسټیز کېدلی شي چې سیاسي صداقت، د ټولنې ګډ عقل، او یوه ملي اراده موجوده وي، څو د ټولو وګړو لپارهله قومي، ژبني یا سیمیز توپیر پرته یو عادلانه، مشروع او حساب ورکوونکی نظام رامنځته شي.

د راتلونکي لیدلوري په اړه وروستۍ خبرې: فدراليزم د بنسټیزو اصلاحاتو په رڼا کې، نه د احساساتي غبرګونونو په رڼا کې

که افغانستان وکړای شي چې د ګډ تعقل، له کړکېچونو څخه د هوښیارانه تېرېدو، د ملي بنسټونو د بیا رغونې، او د ریښتیني سیاسي او ټولنیز ګډون د پیاوړتیا له لارې د خپل راتلونکي لار وټاکي، ښايي ډېر ژر د فدرالیزم یا د حکومتدارۍ د نورو جوړښتونو په اړه خبرې اترې نه د یوه بحران په توګه، بلکې د یوې تاریخي او عقلاني موقع په توګه ترسره شي.

راځي داسې ورځ چې د ملي توافق، د سرتاسري ګوندونو، شفافو احصایوي معلوماتو، ځواکمنو ملي بنسټونو، او مشروع نوي اساسي قانون په رڼا کې، فدرالیزم هم د نورو حکومتي ماډلونو په څېر، په یوه ارامه، تحلیلي او ګډونپال چاپېریال کې وارزول شي؛ نه د یوې بیړنۍ نسخې په توګه، بلکې د نن د خنډونو له حل او د سبا د مناسبې زمینې له برابرولو وروسته د یوه مشروط انتخاب په توګه.

خو تر هغې ورځې پورې، د هېواد د سیاسي مخکښانو، پوهانو، مدني فعالانو او نوي راټوکېدلې نسل دنده دا ده چې دا مسیر نه د شعارونو، احساساتي کړنو، د نورو د تحقیر یا تخریب له لارې، بلکې د پوهاوي، صداقت، منطق او مسئولیت له مخې تعقیب کړي.
اصلاحات یوازې د خبرو، زغم او د اختلافونو د منلو په سیوري کې رامنځته کېدای شي.

په پای کې، که غواړو چې عادلانه، باثباته او د خلکو د ارادې پر بنسټ ولاړ افغانستان ولرو، باید خپل راتلونکی د همغږۍ او مشورې پر بنسټ جوړ کړو، نه د احساساتي غبرګونونو او قطبي کېدو پر اساس.د فدرالیزم او نورو سیاسي جوړښتونو په اړه خبرې اترې هغه مهال ګټورې دي، چې د بنسټیزو اصلاحاتو په رڼا کې او د ملي یووالي په فضا کې ترسره شي.