افغانستان؛ د یویشتمې پېړۍ په ۲۴ م کال یوه بې قانونه او ناپېژانده ځمکه

افغانستان په ۲۴م کال کې لا هم د نړۍ د بې ثباتۍ او بې قانونۍ له مهمو مرکزونو څخه ګڼل کېږي، یوه داسې جغرافیه چې څوک یې په رسمیت نه پېژني. روانو سیاسي، اقتصادي او ټولنیز بحرانونو نه یوازې د داخلي ثبات لپاره ننګونې جوړې کړې، بلکې نړۍوالې ټولنې ته هم د پام وړ ستونزې رامنځته کړې دي.

په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان لا هم د نړۍوالې انزوا په څپې کې ډوب دی. د طالبانو د دویمې واکمنۍ را وروسته د هېواد د داخلي او خارجي سیاستونو او شرایطو په اړه ګڼې ستونزې راپورته شوې، چې د نړۍوالو اړیکو د خرابېدو، د بشري حقونو د نقض، تاریخي کډوالي او د اساسي قانون د نشتوالي لامل شوي دي.

افغانستان اوس مهال د یو نامعلوم او پیچلي برخلیک سره مخ دی، چې د دې خاورې سیاسي، ټولنیز او اقتصادي حالت یې له سخت کړکېچ سره مخ کړی دی.

۱. د نړۍوال مشروعیت نشتوالی

په ۲۰۲۴ کال کې د طالبانو حکومت لا هم د نړۍوالې ټولنې له خوا په رسمیت نه دی پېژندل شوی. نړۍواله ټولنه په دې باور ده چې طالبان د ښځو او اقلیتونو د حقونو په برخه کې نړۍوالې غوښتنې نه پوره کوي او همدارنګه د سیاسي ګډون، بیان ازادۍ او د اساسي قانون د جوړښت په برخه کې یې لازم ګامونه نه دي اخیستي.
• د نړۍوالې ټولنې د فشارونو او شرطونو سربېره، طالبانو د یو ټولشموله حکومت د جوړولو لپاره مثبت ګامونه نه دي پورته کړي.
• د رسمیت پېژندنې نشتوالی د دې لامل شوی چې افغانستان د نړۍوالو مرستو، پانګونو او اقتصادي فرصتونو څخه محروم شي، چې د خلکو پر ژوند یې سترې منفي اغېزې لرلي دي.

۲. پر ښځو زده کړو او کار ته د لاسرسي بندیز

د ښځو د حقونو وضعیت په افغانستان کې د نړۍوالې ټولنې لپاره د اندېښنې یو اساسي ټکی دی.
• طالبانو په سیستماتیک ډول ښځې د زده کړو، ټولنیز ژوند او کار له حقونو محرومې کړې دي. ښځې د متوسطو ښوونځیو، پوهنتونونو او د عامه برخو له ډېری دندو څخه منع شوې دي.
• دا بندیزونه نه یوازې د ښځو د ژوند لپاره یو لوی خنډ دی، بلکې د افغانستان د اقتصادي ودې او ټولنیز پرمختګ لپاره هم ستر زیان دی.

۳. د بشري حقونو سرغړونې

د بشري حقونو نقض په افغانستان کې یوه دوامداره ستونزه ده.
• نیونې، شکنجې، اعدامونه او د خلکو د ازادۍ محدودیتونه هغه مسایل دي چې د طالبانو د واکمنۍ پر مهال په بېساري ډول زیات شوي دي.
• د بیان ازادي په جدي توګه محدوده شوې، خبریالان او مدني فعالان په خطر کې دي او د خلکو حقونه په پراخه کچه تر پښو لاندې کېږي.

۴. د اساسي قانون نشتوالی

د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له تحول وروسته، طالبانو د افغانستان پخوانی اساسي قانون منسوخ کړ، خو د بدیل په توګه یې نوی قانون وړاندې نه کړ.
• د اساسي قانون نشتوالی د هېواد سیاسي او قانوني جوړښت بې ثباته کړی دی. دا حالت د خلکو ترمنځ د بې باورۍ او د حکومت د مشروعیت د کمښت سبب شوی دی.
• د شریعت تر عنوان لاندې د طالبانو له خوا د قوانینو نافذول له نړۍوالو معیارونو سره په ټکر کې دي، چې د خلکو ورځنی ژوند یې نور هم سخت کړی دی.

۵. له نامعلوم برخلیک سره مخ هېواد

افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د یو نامعلوم برخلیک سره مخ دی.
• د اقتصاد زوال، د بشري مرستو کمښت او د بېوزلۍ کچه چې په بېساري ډول لوړه شوې، د خلکو ژوند یې له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• د ځوانانو ناامیدي زیاته شوې او ډېر خلک غواړي چې له هېواده ووځي. دې حالت د خلکو ټولنیز او رواني وضعیت نور هم خراب کړی دی.
• د طالبانو حکومت په دې توانېدلی نه دی چې د افغانستان لپاره یو روښانه لوری وټاکي یا د خلکو اړتیاوې په کافي اندازه پوره کړي.

د افغانانو کډوالي؛ تاریخي بحران

په تېرو کلونو کې د افغانانو کډوالي د یوې جدي نړۍوالې ستونزې په توګه راڅرګنده شوې.
• د طالبانو د واکمنۍ په بیا راتګ سره، په میلیونونو افغانان د سیاسي بې‌ثباتۍ، اقتصادي ستونزو او د بشري حقونو د سرغړونو له امله اړ شول چې خپل کورونه پرېږدي.
• د ملګرو ملتونو د راپور له مخې، افغانستان په ۲۰۲۴ کال کې د نړۍ د هغو هېوادونو په ډله کې دی چې د کډوالۍ تر ټولو لوړه کچه لري. ډېری افغانان ګاونډیو هېوادونو لکه؛ ایران او پاکستان ته کډه شوي، په داسې حال کې چې یو شمېر نورو لوېدیځو هېوادونو ته د پناه غوښتلو هڅه کړې ده.
• د کډوالو لپاره په ګاونډیو هېوادونو کې حالت ورځ تربلې سختېږي. په ځانګړي ډول په پاکستان کې افغان کډوال د جبري ایستلو، ناوړه چلند او بې‌سرنوشتۍ سره مخ دي.

غربت؛ یوه بې‌پایانه فاجعه

په افغانستان کې غربت په بې ساري ډول زیات شوی، چې علتونه یې د اقتصادي کړکېچ دوام، د نړۍوالو مرستو کمښت او د داخلي ادارې ناکامۍ ګڼل کېږي.
• د ملګرو ملتونو د بشري حقونو د څانګې د راپورونو له مخې، د افغانستان څه باندې ۹۰ سلنه خلک د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي.
• په هېواد کې د کار فرصتونه تقریباً له منځه تللي، په ځانګړي ډول د ښځو لپاره چې زده کړو او کار ته لاسرسی نه لري.
• د اقتصاد د پیاوړتیا لپاره د بهرنیو پانګونو او نړۍوالو مرستو کمښت هغه عوامل دي چې د غربت کچه یې لوړه کړې ده.

د افغانانو پر ژوند د کډوالۍ او غربت اغېزې

د کډوالۍ او غربت دوامداره بحران د افغانانو په رواني، ټولنیز او اقتصادي ژوند ژورې منفي اغېزې کړې دي.
• د کډوالو لپاره د ښوونې او روزنې، روغتیايي خدماتو او نورو لومړنیو اړتیاوو نشتوالی د خلکو ژوند له سخت حالت سره مخ کړی دی.
• په افغانستان کې د غربت زیاتېدو د خلکو د خوړو خوندیتوب په خطر کې اچولی دی. نېږدې ۲۷ میلیونه انسانان د فقر تر کرښې لاندې ژوند کوي، د ماشومانو خوارځواکي، روغتیايي ستونزې او د ژوند د نورو اساسي اړتیاوو نشتوالی ورځ تربلې جدي کېږي.

د نړۍوالې ټولنې مسوولیت

د افغانانو کډوالۍ او غربت په نړۍواله کچه د همکارۍ غوښتنه کوي.
• نړۍواله ټولنه باید د افغان کډوالو ملاتړ لپاره اوږدمهاله او اغېزمنې برنامې وړاندې کړي، څو هغوی د جبري ایستلو او ناوړه چلند له خطرونو څخه وژغورل شي.
• په افغانستان کې د بشري حقونو د خوندي کولو، د ښځو د زده کړو او کار لپاره د زمینې برابرولو او د اقتصادي پرمختګ لپاره د هڅو ملاتړ اړین دی.
پایله

په ۲۰۲۴ کال کې افغانستان له نړۍوالې انزوا، کورنیو ستونزو او د بې ثباتۍ له دوام سره مخ دی. د ښځو او اقلیتونو د حقونو نقض، د اساسي قانون نشتوالی او د خلکو د ژوند ورځنی خراب حالت هغه مسایل دي چې د افغانستان راتلونکی یې له جدي ګواښونو سره مخ کړی دی.

که څه هم د نړۍوالې ټولنې فشارونه دوام لري، خو طالبان لا هم د اصلاحاتو لپاره جدي اقدامات نه کوي.

د افغانستان د دې کړکېچ حل د یو ټولشموله حکومت، د بشري حقونو درناوي، او د نړۍوالې ټولنې سره د مثبت تعامل په وړاندې د طالبانو د دریځ بدلون ته اړتیا لري.