د ایران د ولسمشر رییسي مرګ؛ تازه پرېکړې او اوس به څه کېږي؟

د ایران د اسلامي جمهوریت د ولسمشر ابراهیم رييسي چورلکه د یکشنبې په ورځ (د غويي ۳۰مه) ولوېده او له نېږدې ۱۷ ساعتونو وروسته وویل شول، چې نوموړی او د حسین امیر عبداللهیان په ګډون ورسره مل پلاوی ووژل شول شول، اوس به څه کېږي؟

د عامه افکارو یوه مهمه پوښتنه دا ده، چې د رییسي له مړینې سره اوس څه کیږي؟

د ایران د اسلامي جمهوریت مشر علي خامنه یي د دوشنبې په ورځ (د غوايي ۳۱مه) په خپل یوه پیغام کې وویل؛ چې محمد مخبر به د اساسي قانون د ۱۳۱مې مادې له مخې د اجراییوي څانګې د مشر توګه وټاکل شي او هغه مکلف دی، چې قضايه او مقننه قواو له رییسانو سره په پنځوس ورځو کې نوی ولسمشر وټاکي.

په ایران کې ابراهیم رییسي لومړنی کس نه دی، چې د ولسمشر په توګه د خپلې لومړۍ دورې په بشپړولو کې پاتې راغلی.

تر نوموړي وړاندې ابوالحسن بني صدر د خپلې سیالې ډلې له خوا د استیضاح او ماتې له امله په (۱۳۶۰) کال کې د ولسمشرۍ د لومړې دورې په پوره کولو کې پاتې راغلی و.

محمد علي رجايي هم په ۱۳۶۰ کال کې خلق سازمان ته په منسوب یوه چاودنه کې ووژل شو.

له دغو درېیو پرته نورو شپږو ولسمشرانو په پرله پسي توګه دوه دورې بشپړې کړې.

په ۴۵ کلنه دوره کې د درېیو ولسمشرانو له لاسه ورکول د ډېری هېوادونو په پرتله خورا لوړه احصایه ګڼل کیږي او دا د اوږدې بې ثباتۍ نښه ده، په ځانګړې توګه د هغې لارې او پایلو ته په پام سره چې ورسره مخ شوي

د ایران د اساسي قانون له مخې؛ د کار لاره روښانه ده او دوه ځلې وړاندې هم قانون پلی شوی دی، که څه هم د ۱۳۶۸ کال کې د ۱۳۰ او ۱۳۱ مادو د بدلون له امله دا ځل به یې په تطبیق کې اختلاف موجود وي.

جمهوري اسلامي ایران د اساسي قانون په ۱۳۱ ماده کې راغلي: «د ولسمشر د مړینې، ګوښه کولو، استعفا، غیر حاضرۍ یا ناروغۍ په صورت کې چې له دوو میاشتو څخه زیات دوام ولري او یا هم په هغه صورت کې چې د ولسمشر دوره پای ته رسېدلې وي او نوی ولسمشر د خنډونو له امله نه وي ټاکل شوی، او یا په دې ډول نورو چارو کې د ولسمشر لومړی مرستیال د رهبرۍ په منظورۍ سره د ولسمشر مسوولیتونه پر غاړه اخلي او یوه شورا چې د ولسي جرګې او د قضاییه قوې له رییسانو او د ولسمشر د لومړي مرستیال څخه جوړه وي مکلفه ده، چې د نوې ولمسشر د ټاکلو له پاره په پنځوسو ورځو کې چمتوالی ونیسي.

د لومړي مرستیال د مړینې په صورت کې او یا نور هغه مسایل چې د هغه د دندو ترسره کولو مخه نیسي او همدارنګه که ولسمشر لومړی مرستیال ونه لري، بل کس به د هغه پر ځای ټاکل کیږي.»

خو ستونزه دا ده، چې دا مساله به دومره ساده نه وي او په ایران کې له ډېر وخت وروسته اوس د همدې اساسي قانون پلمه نه چلیږي.

په دې کې شک نه شته چې د ولسمشر مړینه په حکومت کې د پام وړ ګډوډي رامنځته کوي.

یا دا کډوډی به په ټولنه کې انعکاس شي دا یو بل ټکی دی.

په ایران کې تاریخي سندونه دا ثابتوي چې په واک کې د اړتیا په صورت کې خپل سیال له منځه وړي.

د ځینو په فکر رییسي او محتبی خامنه یي دواړه د رهبر خامنه يي د ځای ناستی لپاره وروستي او اصلي نوماندان وو؛ نو له همدې امله د هغه مړینه د هغه د له منځه وړولو فکر رامنځته کوي او د سیاسي رقیبانو د له منځه وړلو په اړه د ایران تاریخ ته په کتو به دا ستونزمنه وي، چې اوسني واکمنان دا فرضیه رد کړي.

خو که د رییسي مړینه یوه ناڅاپي پېښه وي، ممکن له ځانه سره بېلا بېلې پایلې ولري او د مشرتابه د مقام لپاره به مناسبه نه وي.

د رهبرۍ دستګاه یعنې علي خامنه يي او هغه ته تر ټولو نېږدې د تصمیم نیولو او اجراییوي کړۍ، د زیاتو لګښتونو په ورکولو سره یې هڅه کړې، چې د ټولنې د ځپلو او د واک په سر کې د پاتې کېدو لپاره د خلکو د له منځه وړولو او ګوښه کولو هڅه وکړي او ممکن فکر کوي، چې په دواړو برخو کې بریالي شوي دي او یا هم لږ تر لږه د سختو لارو څخه تېر شوي دي.

په (۱۴۰۰) کال کې ولسمشریزي ټاکني او په (۱۴۰۲) کال کې د اسلامي شورا او خبرګان شورا ټاکنې چې د بې ساري بندیزونو او په ټاکنو کې د کم ګډون په ریکارډ سره ترسره شوي، په کتو له وخت وړاندې د ولسمشریزو ټاکنو تر سره کول د واکمنې ډلې لپاره یوه غیر ضروري ستونزه او ننګونه ده.

خلک رايې ورکولو ته هڅول، هغه څه دي چې نه د اسلامي نظام لپاره د خوښې وړ دي او نه هم اسانه؛ خو په عین وخت کې باید خلکو ته وښيي، چې حکومت مشروعیت لري.

دا څو مهجوله معادله د دې وړتیا لري، چې د جبري دوامداره کنټرول پروسه رامنځته کړي او له دې جبر څخه مطلوبي پایلې تر لاسه کړي.

یوازې د ابراهیم رییسي مړینه د ایران له رهبرۍ څخه د محرومو کسانو ځواک نه زیاتوي؛ خو کولی شي یو حرکت رامنځته کړي او دوی دې ته اړ کړي چې بیا د واک برخه وغواړي او ځان ځایولو لپاره رول لوبوي.

په همدې توګه؛ لږ تر لږه اوسني چاپېریال ته کتو او تحلیل سره ستونزمنه ده، چې ووایو چې د ایران اسلامي جمهوریت په رهبرۍ کې دغه نسبتاً شدید انزوا به په ټولنه کې په همدې ډول انعکاس شي.

په هر حال د هغه چا مړینه چې ۱۳۶۷ کال کې یې د سیاسي بندیانو په وژلو کې د خپل کردار له امله مشهور و؛ نو د ټولنې ځواک د مبارزې د انعکاس د دې وړتیا لري، چې د ټولنې خورا ځپل شوي او احتجاج کوونکي حرکت وکړي.

د نا اټکل شويو پېښيو، د پایلو احتمال ډېر وي.

له درغلیو نیولې تر بند او فزیکي لرې کولو، د واک د ترلاسه کولو او ساتلو لپاره د ایران د اسلامي جمهوریت د مشرانو ټول انتخابونه تل د مېز پر سر له ځان سره لري.

د ایران د اسلامي جمهوریت مشران د عامو خلکو او هغو کسانو په وړاندې چې د واک پر ضد لاریون کوي، د هغوی لپاره هم ټول انتخابونه د میز پر سر لري: بندیزونه، بندي کول او وژل.

د ابراهیم رییسي مړینه په خپله په دې حالت کې کوم لوی بدلون نه رامنځته کوي، بلکې د لویو بدلونونو د منلو لپاره یو ډیر مناسب چاپیریال برابروي.

یادونه: دغه لیکنه له ایران انټرنشنل څخه ژباړل شوې.