همزیستی، آشتی و تجددگرایی؛ میراث کریم آقاخان چیست؟

شهزاده کریم آقاخان، چهل و نهمین امام مسلمانان اسماعیلیه جهان، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های معاصر در عرصه رهبری معنوی و توسعه‌ای به‌شمار می‌آید. او در ۱۳ دسامبر ۱۹۳۶ در ژنو، سوئیس به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در نایروبی، کنیا سپری کرد.

کریم آقاخان دوران کودکی خود را در نایروبی، کنیا سپری کرد. سپس برای ادامه تحصیل به سوئیس بازگشت و سرانجام وارد دانشگاه هاروارد شد، جایی که در رشته تاریخ اسلام تحصیل کرد. در همین دوران، پایه‌های رویکرد مدرن و مترقی او در رهبری اسماعیلیان شکل گرفت.

پس از درگذشت پدربزرگش، آقاخان سوم، در سال ۱۹۵۷ و در حالی که تنها بیست سال داشت، به امامت رسید و به‌عنوان چهل و نهمین امام اسماعیلیان، مسئولیت معنوی و اجتماعی صدها هزار پیرو خود را بر عهده گرفت.

در دورانی که او تازه نقش امامت اسماعیلیان را به عهده می‌گرفت، جهان شاهد فروپاشی سلطه استعمار و ظهور جنبش‌های ملی و رقابت‌های ایدئولوژیک میان نظام‌های سرمایه‌داری و کمونیستی بود. در این فضای پرتنش، کریم آقاخان در پی پیوند دادن دین و دنیا بود؛ نظامی که در آن، امام نه‌تنها به‌عنوان مرجع ایمانی پیروان، بلکه در زمینه داشتن زندگی بهتر نیز کمک می‌کرد. از نظر او، بهترین عبادت، خدمت به افراد آسیب‌پذیر و بازیابی کرامت انسانی بود.

با پذیرش این مسئولیت، شاه‌کریم الحسینی پایه‌های شبکه توسعه آقاخان (AKDN) را با شعار «بهبود کیفیت زندگی» بنا نهاد.

این شبکه، که امروزه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای توسعه‌ای غیردولتی در جهان شناخته می‌شود، در بیش از ۳۰ کشور فعالیت می‌کند و سالانه حدود یک میلیارد دالر برای پروژه‌های توسعه‌ای در حوزه‌های آموزش، بهداشت، مسکن و توسعه اقتصادی تأمین می‌کند.

آقاخان علاوه بر رهبری دینی، در ورزش نیز فعال بود و در المپیک زمستانی ۱۹۶۴ برای ایران رقابت کرد. او از یک زندگی تجملاتی برخوردار بود و دارایی‌های زیادی از جمله جزیره خصوصی و کشتی تفریحی داشت. آقاخان ثروت زیادی از جمله از طریق پرورش اسب به دست آورد و اسب مشهور «شرگار» را پرورش داد.

اسماعیلیان حدود ۱۵ میلیون پیرو دارند. جمعیت‌هایی از اسماعیلیان در افغانستان، پاکستان، هند و کشورهای افریقایی زندگی می‌کنند.

رهبر اسماعیلیان با ارائه قرائتی نوآورانه از اسلام، که بر همزیستی مسالمت‌آمیز، پل‌سازی میان فرهنگ‌ها و احترام به تنوع تأکید داشت، الگویی متفاوت از رهبری دینی ارائه داد.

پیروانش معتقدند که او برخلاف چهره‌های سنتی، در تلاش بود تا اسلام را به‌عنوان یک تمدن غنی و انسانی، سرشار از ارزش‌های صلح، همدلی و مدارا، به جهان معرفی کند. پیروان او معتقدند که «تنها از طریق همکاری، هم‌افزایی و تعامل می‌توان به پیشرفت و توسعه دست یافت». به همین منظور، آقاخان تلاش کرد تا گفت‌وگوی بین‌المللی و میان‌فرهنگی را تقویت کند.

او مراکز اسماعیلی را در شهرهای مهمی مانند لندن، تورنتو و لیسبون به‌عنوان نمادهایی از صلح، دوستی و همکاری جهانی تأسیس کرد. همچنین، دانشگاه آقاخان، انستیتوت مطالعات اسماعیلی و سایر مؤسسات فرهنگی و آموزشی تحت نظر او، نه‌تنها به ارتقای دانش و تربیت نسل‌های آینده کمک کرده‌اند، بلکه در ترویج ارزش‌های انسانی، صلح و همزیستی نیز نقش مهمی ایفا کرده‌اند.

کریم آقاخان از معدود رهبران دینی بود که، با وجود جایگاه مذهبی و پایبندی به اصول معرفتی، متناسب با تحولات جهان و زندگی معاصر زیست کرد. تداوم ارزش‌های فرهنگی و پاسخگویی به ضرورت‌های زمانه، از دغدغه‌های او بود. از همین‌رو، بنیاد او متعهد به روح پلورالیسم و تکثرگرایی بود و پیروان خود را نیز به همین مسیر هدایت کرد.

بیشتر بخوانید: کریم آقاخان، رهبر اسماعیلیان جهان درگذشت

نقش کریم آقاخان در توسعه جوامع محروم

دوست‌داران کریم آقاخان می‌گویند او در کنار دستاوردهای فرهنگی و معنوی، «نقش بزرگی» در توسعه جوامع فقیر و در حال توسعه ایفا کرده است. فعالیت‌های بنیاد توسعه آقاخان در افغانستان، هند، کشورهای آفریقایی و آسیای میانه، نمونه‌ای از تعهد او به بهبود کیفیت زندگی مردم است.

بنیاد آقاخان در افغانستان با احداث و تجهیز دانشگاه‌ها و مدارس در سراسر کشور، اعطای بورسیه‌های تحصیلی و حمایت از آموزش دختران، تأسیس شفاخانه‌ها و ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی، نقش مهمی در آبادانی و توسعه این کشور ایفا کرده است.

احداث شفاخانه‌های استاندارد مانند شفاخانه «خوست» در شرق افغانستان، تأسیس شفاخانه اطفال فرانسوی‌ها در کابل با همکاری حکومت افغانستان و فرانسه به‌منظور ارائه خدمات بهداشتی معیاری، و تأسیس شفاخانه آقاخان در بامیان با مشارکت کشورهای افغانستان، کانادا و فرانسه، بخشی از این کمک‌هاست.

مشارکت در تأسیس «دانشگاه افغانستان» در کابل و حمایت از برنامه‌های تحصیلات عالی، همکاری با دانشگاه آسیای مرکزی (UCA) برای اعطای بورسیه به دانشجویان افغان و حمایت از محصلین افغان برای ادامه تحصیل در اروپا، آمریکا و کانادا با اعطای بورسیه‌های رقابتی از دیگر اقدام‌های بنیاد آقاخان در این کشور است.

به همین دلیل، اسماعیلیان در افغانستان او را به‌عنوان «سفیر سازندگی» می‌شناسند.

میراث کریم آقاخان

میراثی که آقاخان از خود به‌جا گذاشت، از طریق نهادهای آموزشی، فرهنگی و توسعه‌ای همچنان زنده مانده و الهام‌بخش نسل‌های آینده خواهد بود.

پیروان آقاخان اعتقاد دارند که میراث او همچنان به‌عنوان نمادی از صلح، مدارا و دوستی در دنیای پرتنش امروز باقی خواهد ماند و درس‌های ارزشمندی از رهبری مدرن بر محور انسان‌دوستی به رهروانش ارائه می‌دهد.

درگذشت کریم آقاخان و جانشینی فرزند او

شهزاده کریم آقاخان در ۴ فبروری ۲۰۲۵ در لیسبون، پرتغال، در سن ۸۸ سالگی درگذشت. قرار است پیکر او در ۱۱ فبروری ۲۰۲۵ در آسوان، مصر به خاک سپرده شود؛ همان‌جایی که پدربزرگ او، سلطان محمد شاه، آقاخان سوم نیز آرام گرفته است.

پس از درگذشت او، شهزاده رحیم الحسینی به‌عنوان آقاخان پنجم و پنجاهمین امام موروثی جامعه شیعیان اسماعیلی اعلام شد. جانشینی که دوره‌ای جدید در رهبری اسماعیلیان را رقم خواهد زد و به توسعه فعالیت‌های مؤسسات آقاخان ادامه خواهد داد.