سالگرد قتل‌عام یکاولنگ؛ با تسلط دوباره طالبان بر افغانستان دسترسی به عدالت میسر نیست
افغانستان اینترنشنال
بیست و چهار سال پیش به تاریخ ۱۹ جدی ۱۳۷۹ طالبان بعد از پیروزی در برابر نیروهای حزب وحدت در بامیان، اقدام به «کشتار جمعی غیرنظامیان» در ولسوالی یکاولنگ کردند. سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی، شمار قربانیان را بیش از ۳۰۰ نفر اعلام کرد.
این کشتار در دور اول حاکمیت طالبان بر افغانستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی رخ داد. دور اول حاکمیت این گروه با درگیری‌های خونین و «کشتارهای جمعی» توسط افراد طالبان در مناطق مختلف افغانستان، به‌خصوص شمال و مرکز کشور همراه بود.
کانون وکلای دادگستری امریکا در گزارش که در ماه آگست ۲۰۲۴ منتشر کرد، نوشت که در هشتم جنوری ۲۰۰۱ ، نیروهای طالبان عملیات جستجو را در ولسوالی یکاولنگ بامیان راه‌اندازی کردند و ۳۰۰ مرد غیرنظامی را بازداشت کردند. در این گزارش آمده است که طالبان این افراد را بعدا به نقاط خاصی بردند و سپس تیرباران کردند.
این کانون به نقل از دیدبان حقوق بشر گزارش داد که «انبوهی از اجساد» در مکان‌های مختلف از جمله در منطقه نیک و اطراف یک کلینیک و گورهای دسته‌جمعی در روستای بید مشکین دیده شده بود.
عفو بین‌الملل نیز در گزارشی که در ماه مارچ ۲۰۰۱ و پس از این کشتار منتشر کرد، آورده است: «نیروهای طالبان طی چندین روز بیش از ۳۰۰ مرد غیر مسلح و تعدادی زن و کودک غیرنظامی را قتل عام کردند.»
به گفته اکرم گیزابی، آگاه تاریخ هزاره‌ها، کشتار جمعی غیرنظامیان در یکاولنگ در بالاترین سطح رهبری طالبان با دستور مستقیم ملا محمد عمر، رهبر وقت طالبان صورت گرفت.
آقای گیزابی در مصاحبه‌ای که به مناسبت بیست‌و‌دومین سالگرد کشتار یکاولنگ با افغانستان اینترنشنال انجام داد، گفت که ملا عمر به افرادش دستور داده بود که هیچ جنبنده‌ای را زنده نگذارند.
به گفته آقای گیزابی، طالبان با هجوم به خانه‌های مردم ضمن راه اندازی کشتار، با «انداختن ریگ و سنگ به داخل قوطی‌های روغن، انداختن تیل در بین آرد و اقدامات دیگر» تلاش کردند مردم را با گرسنگی دادن نیز از بین ببرند.
در گزارشی سازمان عفو بین‌الملل هم آمده است که «ملا عمر نه تنها وقوع این قتل‌عام را تکذیب کرد، بلکه خبرنگاران را از بازدید از یکاولنگ منع کرد.»
این سازمان گفت که در رسانه‌های بین‌المللی به نقل از او آمده است: «من به آنها اجازه نمی‌دهم به یکاولنگ بروند زیرا گزارش‌های آنها منصفانه نیست. .. آنها افرادی مغرض‌اند که رفتاری خصمانه دارند. به همین دلیل است که من به آنها اجازه [ورود به منطقه] را نمی دهم.»
کشتار ده‌ها نفر در مسجد
هنوز مشخص نیست که دقیقا چه تعداد نفر توسط طالبان در یکاولنگ کشته شده‌اند. آقای گیزابی می‌گوید که بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر در این رویداد کشته شدند. عفو بین‌الملل شمار این کشتار تا بیش از ۳۰۰ نفر اعلام کرد. اما بسیاری معتقدند که شمار زیاد از مردم محل پس از فرار از قریه‌ها به کوه‌ها، به‌دلیل سرما جان باختند.
طبق گزارش‌ها، نیروهای طالبان ساکنان یکاولنک را با شیوه‌های متفاوتی کشتند. افراد طالبان پس از قتل‌عام خانه‌ها و دکان‌ها را آتش زدند و اجساد را در برف رها کردند که روزهای بعد توسط زنان دفن شدند.
عبدالله احمدی، رئیس گروه کاری مشترک جامعه مدنی به افغانستان اینترنشنال گفت که پس از تسلط طالبان بر بامیان، افراد این گروه تعدادی را در جریان بازرسی خانه به خانه کشتند، تعداد زیادی را دستگیر و در بیرون از خانه‌های‌شان در بازار به صورت دسته جمعی تیرباران کردند و اجسادی کسانی را که به قتل رساندند، در زمستان روی برف‌ها رها کردند و چند روز زنان منطقه آنها را دفن کردند.
اکرم گیزابی نیز به افغانستان اینترنشنال گفت که طالبان مردم را از خانه‌های شان بیرون کردند و در پشت دیوار دفتر سازمان خیریه اکسفام صف کرده و از پشت تیرباران کردند.
سازمان عفو بین‌الملل هم روایت تلخی از این کشتارها دارد. این سازمان به نقل از شاهدان عینی نوشت: «بعضی از مردم کته خانه برای پناه گرفتن به مسجد دویدند و فکر می‌کردند که طالبان به حرمت مسجد احترام می‌گذارند، اما اشتباه می‌کردند!»
آنها به این سازمان گفتند که «دیدند نگهبانان طالبان به عمد دو راکت به مسجدی که حدود ۷۳ زن، کودک و مردان سالخورده در آن پناه گرفته بودند شلیک کردند. ساختمان روی آنها فرو ریخت، اما نگهبانان طالبان به مدت سه روز به کسی اجازه ندادند که به کمک آنها برود، در آن زمان همه کسانی که در مسجد بودند به جز دو کودک کوچک جان باختند.»
طبق گزارش‌ها، طالبان بدون توجه به این که چه کسانی ممکن است از حزب وحدت اسلامی در جنگ با این گروه حمایت کرده بودند، اقدام به کشتار کرده بود.
عفو بین‌الملل در گزارش خود نوشت: «قربانیان شامل دهقانان، معلمان، کارگران، دکانداران، یک داکتر، نجار، کارمندان دفاتر، یک بزرگ دینی، شاگردان مدرسه دینی، فعالان حقوق بشر و نانوایان بودند.»
در این گزارش قریه‌هایی که طالبان در آن اقدام به کشتار کردند هم ذکر شده است. به گفته عفو بین‌الملل، قربانیان شامل دست‌کم ۸۰ نفر از دره علی، ۵۰ نفر از بازار نیک، ۴۷ نفر از جمله هفت آواره داخلی از کته خانه، ۳۴ نفر از بد مشکین، ۱۷ نفر از کشکک، ۱۲ نفر از مندیک، ۱۰ نفر از کوتل سرخک، هفت نفر از گنبدی، پنج نفر از فیروز بهار، چهار نفر از سرآسیاب و یک نفر از چشمه شیرین بودند.
حزب وحدت و طالبان
حزب وحدت اسلامی افغانستان که یکی از گروه‌های درگیر با حکومت برهان‌الدین ربانی در کابل بود، پس از تصرف پایتخت به‌دست طالبان در سال ۱۹۹۶ و کشته شدن عبدالعلی مزاری و شمار دیگر از رهبران این حزب به‌دست طالبان در چهارآسیاب، به عنوان بخشی از اتحاد شمال به رهبری احمدشاه مسعود به مقاومت در برابر طالبان در بامیان ادامه داد.
حزب وحدت به رهبری محمد کریم خلیلی در مزار شریف و بامیان از نیروهای اصلی ضد طالبان بود. عفو بین‌الملل به نقل از شاهدان عینی گزارش داد که نیروهای طالبان زمانی که در هفتم جنوری سال ۲۰۰۰ کنترول یکاولنگ را از دست نیروهای حزب وحدت خارج کردند، شروع به بازداشت و قتل‌عام ساکنان این ولسوالی کردند.
طبق این گزارش، طالبان در اواخ دسامبر ۱۹۹۹ از حزب وحدت در بامیان شکست خورده بود و در هفتم جنوری سال بعد مجددا کنترول این شهر را به‌دست گرفتند. پس از سقوط کامل بامیان، طالبان مناطق دیگری را که در غزنی و ولایات دیگر در کنترول حزب بود نیز تصرف کردند.
دادخواهی نافرجام علیه طالبان
در طول دو دهه گذشته و به‌خصوص در سه سال اخیر که طالبان دو باره به قدرت بازگشته‌اند، اقدامات زیادی از جمله کارزارهای رسانه‌ای برای محاکمه عاملان قتل‌عام هزاره‌ها، به خصوص طالبان انجام شده است.
هدف عمده این کارزارها این بود تا این کشتارها به عنوان نسل کشی توسط کشورها و سازمان‌ها به رسمیت شناخته شود، اما هنوز این تلاش‌ها به نتیجه‌ای ملموسی نیانجامیده است.
شماری از نهادهای حقوق بشری از جمله کانون وکلای دادگستری امریکا با اشاره به موارد متعدد نسل کشی هزاره‌ها از جمله یکاولنگ از کشورها خواست «نسل‌کشی هزاره‌ها» در افغانستان را به رسمیت بشناسند.
اما آن طور که عبدالاحد فرزام، معین پیشین وزارت دولت در امور حقوق بشر به افغانستان اینترنشنال گفت، طبق اسناد بین‌المللی حقوق بشر، طالبان در یکاولنگ مرتکب جرایم بین المللی شدند، «اما به رغم دادخواهی‌های مستمر نهادهای حقوق بشری از جمله بازماندگان قربانیان، عاملان این جنایت مورد پیگرد قانونی قرار نگرفتند.»
هرچند دور دوم حکومت طالبان نیز آکنده از موارد متعدد نقض حقوق بشری است، این گروه تا کنون به هیچ درخواست بین‌المللی برای پایبندی به موازن حقوق بین‌الملل به‌خصوص حقوق بشر عمل نکرده است و به نقض حقوق بشر ادامه داده است. پافشاری این گروه بر ادامه مسیری که در پیش گرفته است، امکان دستیابی قربانیان کشتارهای این گروه در یکاولنگ، مزارشریف و سایر مناطق افغانستان را مشکل کرده است.