سالگرد ترور جنرال رازق؛ بازمانده کشتار قبیله‌ای طالبان که «بی‌رحم‌ترین دشمن» این گروه شد
افغانستان اینترنشنال
جنرال عبدالرازق اچکزی، یکی از پرآوازه‌ترین فرماندهان پولیس دولت پیشین افغانستان پنجشنبه، ۲۶ میزان ۱۳۹۷ در آن‌چه حمله خودی خوانده شد، در محوطه دفتر والی قندهار کشته شد. گروه طالبان مسئولیت حمله به سرسخت‌ترین دشمن خود را به عهده گرفت.
حدود یک سال پیش از ترور جنرال رازق، در یکی از روزهای خزانی، عازم سفر به قندهار و مصاحبه با او شدم. رو به‌رو شدن با جنرالی که نام و آوازه‌اش فراتر از قندهار، در سراسر افغانستان پیچیده بود، هیجان زیادی داشت.
برای پوشش مراسم تحویل دهی هلیکوپترهای بلک‌هاک به ارتش سابق افغانستان، روز سه‌شنبه، ۲۸ میزان ۱۳۹۷ با شمار زیاد از خبرنگاران به میدان هوایی قندهار رفتیم. جنرال رازق هم در این مراسم حضور داشت اما سخنرانی نکرد.
فردای آن روز ساعت ۸:۳۰ صبح طبق قرار، من و فیلمبردارم به خانه جنرال رازق رفتیم، خانهای بزرگ و قدیمی که در دهه ۱۹۹۰ ملا محمد عمر از آنجا لشکر جنگی‌اش را هدایت می‌کرد و اکنون ملا هبت‌الله آخندزاده از آنجا فتوا صادر می‌کند.
جنرال رازق در حیاط خانه‌اش دور یک میز ساده پلاستیکی با چوکی‌های آبی رنگ، چای‌جوش ارمنی با پیاله‌های ساده و شیرینی‌گگ محلی از ما پذیرایی کرد.
برای مصاحبه به فضای سبز حویلی رفتیم. به‌رغم خستگی‌های جنگ، رازق سرشار و پرانرژی به‌نظر می‌رسید. بیشتر از زمانی تعیین شده حرف زدیم، از وضعیت جبهات جنگ در جنوب گرفته تا اتهامات نقض حقوق بشری علیه او.
جنرال رازق برای شرکت در یک نشست امنیتی با محافظانش خانه را ترک کرد. تصویر دویدن پسر بچه‌ای کوچک سه تا چهار ساله از دنبال موترهای محافظان جنرال، هنوز در ذهنم است. او احتمالا کوچک‌ترین فرزند رازق بود.
این آخرین دیدار ما با یکی از قدرتمندترین فرماندهان پولیس دولت پیشین افغانستان بود.
اسیری که کابوس طالبان شد
جنرال رازق در ولسوالی سپین‌بولدک قندهار به‌دنیا آمد ، جای که دو قبیله اچکزی و نورزی بر سر کنترول تجارت و قاچاق مواد مخدر دایم در رقابت بوده‌اند.
در دست‌کم چهار دهه گذشته اچکزیی‌ها متحد حکومت کابل بوده و نورزیی‌ها عمدتا در کنار مجاهدین و سپس طالبان با دولت جنگیده‌اند.
در سال ۱۹۹۱، پس از سقوط دولت مورد حمایت مسکو در کابل و آغاز جنگ‌های داخلی، منصور، کاکای رازق و از فرماندهان جنرال عصمت مسلم، کنترول گذرگاه سپین‌بولدک را به‌دست گرفت و رازق که در آن زمان یک نوجوان بود، به او پیوست.
سه سال بعد، طالبان که از مدارس دینی جنوب برخاسته بودند، کنترول قندهار را در دست گرفتند و رازق و منصور را اسیر کردند. طالبان که جنگجویان نورزیی زیادی در صفوف خود داشتند، منصور را از میله تانک به دار زدند اما رازق با خانواده و بسیاری از اچکزیی‌ها به پاکستان گریختند.
حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱ بار دیگر ورق بازی را به نفع اچکزیی‌ها برگرداند. رازق بخشی از نیروی کوچکی بود که سی‌آی‌ای برای سقوط طالبان در قندهار ایجاد کرده بود. امریکا به کمک ائتلاف شمال، حکومت طالبان را ساقط کرد و در قندهار اچکزیی‌ها و سایر نیروها مسلط شدند. این بار نورزیی‌ها به پاکستان فرار کردند.
رازق به‌دلیل «ارتباطات خانوادگی‌اش» به‌سرعت رشد کرد و در قامت یک افسر ساده ابتدا فرماندهی پولیس سپین‌بولدک و سپس در سال ۲۰۱۱ با کشته شدن خان‌محمد مجاهد، در هیئت جنرال بر کرسی فرماندهی پولیس قندهار تکیه زد.
امنیت آهنین قندهار
جنرال رازق به‌دلیل بی‌رحمی در برابر طالبان و تلاش برای امنیت مستحکم در قندهار، از حمایت همه جانبه فرماندهان امریکایی برخوردار بود. در واقع، حوزه عملیاتی رازق فراتر از قندهار تا هلمند، زابل و ارزگان هم رسیده بود. آن روزها گفته می‌شد، هرجا که شورشیان باشد، جنرال رازق هم آنجاست.
گفته می‌شود که رازق در سال ۲۰۱۴ به افرادش دستور داده بود هیچ اسیری را زنده پیشش نیاورند. همین جدیت او در برابر طالبان محبوبیت و نفوذ او را در بین طرفدارانش چند برابر کرده بود.
شهر قندهار که زمانی حملات انتحاری مرگبار، قتل‌های هدفمند، اختطاف و آدم‌ربایی در آن یک امر عادی شده بود، با شب‌های زنده شهرک مجلل عینو مینه تا فروشگاه‌های بزرگ و هوتل‌های شیک، در زمان رازق نفس راحت‌تری می‌کشید.
نیویارک تایمز در می سال ۲۰۲۴ نوشت که «بسیاری از افغان‌ها بی‌رحمی رازق را یک ویژگی مثبت می‌دانستند. آنها قهرمانی می‌خواستند که بتواند از آنها در برابر خشونت طالبان محافظت کند.»
رازق و اتهام نقض حقوق بشر
در همان حال که جنرال رازق قهرمان بسیاری‌ها بود، نهادهای حقوق بشری او را عنصر نامطلوب برای دولت افغانستان و متحدان بین‌المللی‌اش می‌خواندند.
دیدبان حقوق بشر در اکتوبر ۲۰۱۷ گفت که اسم رازق با شکنجه سیستماتیک، کشتار و ناپدید شدن افراد مترادف شده‌است. در گزارش این نهاد آمده است که «خرد کردن بیضه، پمپ کردن آب به شکم، خفه کردن و شوک‌های برقی» از شیوه‌های شکنجه او است.
کمیته ضد شکنجه سازمان ملل نیز در همین ماه گفت که جنرال رازق به‌دلیل اتهامات نقض شدید حقوق بشری باید تحت پیگرد قرار گیرد. رازق متهم بود که زندان‌های مخفی دارد و اسیرانش را شکنجه و سر به نیست می‌کند.
اما رازق به رویترز گفت: «اولاً، من زندان خصوصی ندارم و ثانیاً زندان‌های دولتی توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سایر سازمان‌های حقوق بشر به طور منظم بازرسی می‌شوند.»
نیویورک تایمز هم در ماه می ۲۰۲۴ گزارش داد که از زمان سقوط دولت پیشین گورهای جمعی در قندهار کشف شد که به‌دلیل اعمال فشار امریکا دادگاه بین‌المللی کیفری تحقیق درباره آن را از اولویت انداخت.
متیو آکینیز، نویسنده گزارش گفت: «با همکارانم در نیویارک تایمز، با صدها شاهد مصاحبه کردم و یک آرشیو دولتی را کشف کردم که بزرگترین تلاش برای ناپدیدسازی اجباری افغانستان از زمان کودتای کمونیستی در سال ۱۹۷۸ را فاش می‌کرد. ما ۳۶۸ مورد قضیه افرادی را ثبت کردیم که بعد از ربوده شدن توسط مردان رازق همچنان مفقود بودند.» او می‌گوید تلفات واقعی به احتمال زیاد به هزاران نفر برسد.
در کنار اتهامات نقض حقوق بشری، رازق متهم به تجارت مواد مخدر و فساد مالی نیز بود. نیویارک تایمز نوشت پولی که از گمرک سپین‌بولدک حیف و میل می‌شد، سالانه به ۵۵ میلیون دالر می‌رسید. طبق این گزارش، رازق این پول‌ها را «صرف پاداش برای نیروهایش و رشوه برای محافظت از خود در برابر سیاستمداران دزد در کابل می‌کرد.»
دردسر رازق برای ارگ
در حالی که کابل برای مهار شورشیان در جنوب به خصوص قندهار به فرمانده رازق نیاز داشت، اتهامات جدی نقض حقوق بشری او دردسر بزرگی برای ارگ نشینان ایجاد می‌کرد. با این همه، حامد کرزی پشت رازق ایستاد و اشرف غنی به‌رغم تمایل، نتوانست او را برکنار کند.
نیویارک تایمز در چند مورد نقل می‌کند که با وجود شکایت فرماندهان ارشد امریکایی از جنرال رازق، آقای کرزی همچنان از او حمایت می‌کرد.
در یک مورد روزنامه به نقل از دیپلومات‌های غربی می‌نویسد، زمانی که رازق متهم به اختطاف و کشتن شین نورزی با ۱۵ نفر از همراهانش در مارچ ۲۰۰۶ شد، رازق به کابل فراخوانده شد، اما حامد کرزی مداخله کرد.
جان آلن، فرمانده وقت نیروهای امریکایی در سال ۲۰۱۱ زمانی که رازق تازه فرمانده پولیس قندهار شده بود، به ارگ ریاست جمهوری رفت تا از کرزی بخواهد او را برکنار کند. آلن به نیویارک تایمز گفت: «به او (کرزی) گفتم که باید بداند که یک فرمانده ارشد پولیس دارد که ناقض پیوسته حقوق بشر است و باید او را برکنار کند.»
کرزی به جنرال آلن گفت که او از طریق منابع خود قضیه را بررسی کرده و چنین اتهاماتی را درباره رازق نشنیده است.
پس از آن، آلن به نیروهای تحت فرمانش دستور داد که از سپردن بازداشتی‌ها به افراد رازق اجتناب کنند. آلن گفت: «کرزی قرار نیست کاری در مورد رازق انجام دهد و من نمی‌توانستم اجازه بدهم که زندانیان را به دست او بسپاریم.»
اما برخلاف مقام‌های نظامی ارشد امریکا، فرماندهان رده پایین این کشور دید متفاوتی به جنرال رازق داشتند. دیوید وب و مارتین شوایتزر، دو فرمانده نظامی امریکا به نیویارک تایمز گفتند که هرگز شواهدی مبنی بر ارتکاب جنایات جنگی رازق را ندیده‌اند. وب به گزارشگر این روزنامه گفت: «من تقریباً هر روز از صبح تا شب با او بودم. من هرگز چیز بدی از او ندیدم.»
برای اشرف غنی، سلف کرزی که در آغاز کارش مبارزه با فساد و برچیدن 'جزایر قدرت' را اولویت قرار داده بود، برچیدن جنرال رازق از فرماندهی پولیس قندهار یک چالش جدی بود.
بسیاری بر این باور بودند که امنیت مناطق جنوب با مشت آهنین این جنرال پیوند خورده است و حذف او می‌تواند علاوه بر رو در رو کردن آقای غنی با اچکزیی‌ها، راه را برای بازگشت طالبان به این مناطق باز کند.
به‌نظر می‌رسد، محبوبیت، قدرت و نفوذ جنرال رازق باعث شد بوده آقای غنی تا روز مرگ او نتواند این فرمانده را از سمتش برکنار کند.
ترور رازق و بازگشت طالبان
ستاره بخت جنرال رازق سرانجام روز پنجشنبه، ۲۶ میزان خاموش شد. او زمانی که از یک جلسه با اسکات میلر، فرمانده نیروهای امریکایی در افغانستان، زلمی ویسا، والی و شمار دیگر از مقام‌ها و فرماندهان نظامی در ساختمان ولایت بیرون می‌شد، براثر تیراندازی یک محافظ والی قندهار کشته شد. طالبان گفتند که میلر و رازق هدف این حمله بودند.
مرگ رازق، ضربه سختی به دولت افغانستان بود که آن روزها در جبهات مختلف با طالبان در جنگ بود و هر روز ده‌ها سربازش را از دست می‌داد.
حدود سه سال بعد از مرگ رازق، طالبان بر شدت حملات خود افزودند و در ۱۶ جولای ۲۰۲۱ ولسوالی سپین‌بولدک قندهار، از مناطق استراتژیک در جنوب به‌دست طالبان افتاد و یک ماه طول نکشید که جنگجویان این گروه وارد کابل شدند.
کشتارهای انتقام‌جویانه طالبان
پس از ورود طالبان به اسپین‌بولدک در جولای ۲۰۲۱، نیروها و فرماندهان رازق که عمدتا از قوم اچکزی بودند، طبق گزارش نهادهای حقوق بشری قربانی کشتارهای انتقام‌جویانه طالبان شدند.
وزارت داخله دولت پیشین در اواخر جولای ۲۰۲۱ گفت که طالبان پس از تصرف سپین‌بولدک در حدود ۴۰۰ غیرنظامی را از خانه‌های‌شان بیرون کرده و بیش از ۱۰۰ تن از آنها را کشته‌اند که بیشتر کشته شدگان متعلق به قوم اچکزی بودند.
کمیسیون حقوق بشر هم همان زمان گزارش کرد که طالبان در این ولسوالی مردم را به هدف انتقام به قتل رساندند که تاکنون هویت ۴۰ تن از کشته شدگان شناسایی شده است.
روزنامه بریتانیایی تایمز هم در ۵ آگست ۲۰۲۱ از قول تادین‌خان، فرمانده پیشین پولیس قندهار گزارش داد که طالبان نزدیک به یک هزار نفر را طی یک ماه در قندهار کشتند.
طبق برخی گزارش‌ها، در چهار ماه اول تسلط طالبان، بیش از ۶۰۰ نفر از اعضای قبیله اچکزی از جمله دو پسر فدا محمد اچکزی، عضو شورای ولایتی سابق قندهار در اسپین‌بولدک کشته شدند.
اما برخی منابع شمار قربانیان انتقام‌جویی طالبان را هزاران نفر اعلام کرده‌اند. طالبان این اتهامات رد کرده‌است.
رویای صلح رازق که کابوس شد
روزی که جنرال رازق را در خانه‌اش ملاقات کردم، تصور تسلط طالبان بر قندهار بسیار بعید به‌نظر می‌رسید. او برای دست کشیدن افراد طالبان از جنگ مناطق امن در قندهار ایجا کرده بود و تا آن موقع حدود ۲۵ فرمانده این گروه دست از جنگ کشیده و ساکن این مناطق شده بودند.
او در گفت‌وگو با من که آن زمان برای بی‌بی‌سی کار می‌کردم، گفت که روند صلح افغانستان موفق نبوده و به همین دلیل خود او تلاش دارد که طالبان را با ایجاد مناطق امن به ترک مخاصمه تشویق کند.
اما طالبان تنها سه سال بعد از ترور او نه تنها قندهار که سراسر افغانستان را تحت سلطه خود درآوردند.
شهر قندهار که زمانی چهارراهی‌ها و خیابان‌هایش با تصاویر بزرگ جنرال رازق آزین شده بود، اکنون شاهد مانور رنجرهای طالبان و پرچم سفید این گروه‌است.
خانهای که او از ما در آن پذیرایی کرد، اینک دربار هبت‌الله آخندزاده و کانون صدور فتواهای جنجالی او شده است.
مقبره‌ای که جسم بی‌روح جنرال را در خود جا داده بود نیز به گفته منابع، تخریب و به پارکینگ موتر تبدیل شده‌است.
منابع به افغانستان اینترنشنال گفتند که بعد از تسلط طالبان خانواده جنرال رازق، از جمله مادر، سه همسر و سیزده فرزندش به دبی نقل مکان کرده‌اند.
در طول چهار دهه گذشته خانواده رازق اچکزی فراز و فرودی سختی را شاهد بوده است:
از فرماندهی منصور، کاکای رازق بر سپین‌بولدک در سال ۱۹۹۱ تا اعدام او به دست طالبان در سال ۱۹۹۴؛ سپس فرماندهی جنرال رازق، بازمانده این خانواده بر قندهار، ترور او در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۸ و بازگشت طالبان به رهبری ملا هبت‌الله از طایفه نورزی به قدرت در اگست ۲۰۲۱.
