ابَرخشت چیست و چرا برای ساختن سرپناه زلزله‌زدگان هرات به‌کار رفت
"ابَرخشت" که در ساخت سرپناه برای زلزله‌زدگان هرات به‌کار رفته، روشی از خانه‌سازی با کیسه‌ها (بوجی‌هایی) از جنس پلی‌پروپلین، و پرشده از خاکِ تقویت‌شده است. این روش توسط نادر خلیلی، معمار ایرانی-امریکایی ابداع شده است.
هدف از به‌کارگیری این کیسه‌های خاص (بوجی‌ها) هم از نظر ضخامت و هم از نظر مقاومت این است تا ساختار یکنواخت و فشرده‌‌ای را شکل دهد تا هرچه بیشتر در استحکام سازه موثر واقع شود.
هنگامی‌که خاک تقویت‌شده در درون کیسه‌ها قرار می‌گیرد، فشردگی مطلوب توسط کوبیدن این خاک توسط دستگاه‌های کوبنده دستی، حاصل می‌شود. در مدت‌زمان کوبیدن خاک، آن‌چه مهم است حفظ هر لایه در زاويه و موقعیت تعیین شده است.
بوجی‌های انباشته شده از خاک تقویت‌شده به شکل یک تیوب مدور گذاشته شده و کماکان تا رسیدن به فورم و سختی مورد نظر کوبیده می‌شوند. این عمل، خاک تقویت‌شده داخل بوجی را به شکل یک خشت حلقوی در می‌آورد.
اما خاک تقویت شده چیست؟
در کنار اینکه نوعیت خاک بسیار مهم است، خاک باید نمناک باشد که البته نم‌ناکی خاک اندازه خاصی دارد. مقدار مواد افزودنی مثل آهک و دیگر مواد افزودنی نیز به این خاک نمناک افزوده می‌شود که مقدار و استفاده از هریک از این مواد افزودنی دلایل خاص خودش را دارد.
استفاده از آهک برای شِفته‌سازی بناها از قدیم‌الایام شهرت دارد. تجربه و مشاهدات ما نشان می‌دهد که خاک نمناک و تقویت‌شده با آهک، هنگامی که به این روش کوبیده می‌شود از استحکام خوبی برخوردار می‌شود.
کوبیدن و به اصطلاح تپک‌کاری این خاک که توسط مواد افزودنی تقویت‌شده، به قدری ادامه پیدا می‌کند که این حلقه با دقت و ظرافت تبدیل به یک خشت حلقوی شده باشد، سپس کار ردیف بعدی آغاز می‌شود.
برای اینکه دو ردیف بوجی باهم متصل شوند، میان دو ردیف بوجی، به مقدار معینی سیم خاردار قرار می‌گیرد که نقش ملات میان دو ابَرخشت را ایفا کند و اصطکاک کافی را برای مانع شدن از لغزش‌های جانبی به وجود آورد.
شکل هندسی این سازه، که مدور است، ابعاد و نوع مواد مورد استفاده در ساخت این سازه، همه و همه ضمن اینکه از یک‌سو مقاومت خوبی برای این سازه می‌دهند، از سوی دیگر عایق خوبی در برابر گرما و سرما اند.
با استفاده از "ابرخشت" یا Superadobe در کشورهای مختلفی خانه‌ها و اتاق‌هایی درست شده است که هم از نظر سرعت ساخت و نیز از نظر استحکام و ایمنی نتیجه مثبتی داده است.
ما برای اولین بار در افغانستان، ابرخشت را به شکل بسیط و ساده آن طرح و تطبیق کردیم که به شکل یک پناه‌گاه اضطراری برای مردمی باشد که هنوز خانه‌های‌شان ساخته نشده است و امیدواریم در راستای توسعه و معرفی هرچه بیشتر و بهتر این طرح گام‌های بیشتری برداریم.
کشورهایی چون نیپال، ایران، شیلی، اکوادور و ... مدت‌ها می‌شود که در این عرصه فعال‌اند و طرح‌های نوی درافکنده‌اند. امیدواریم ما نیز در قسمت بومی‌سازی این طرح به‌زودی در کنار این کشورها بایستیم.
چرا ما این طرح را ساختیم؟
در نخستین هفته‌هایی که زلزله‌‌های پیاپی هرات تا حدی فروکش کرده بود، در هنگام بازدید از منطقه زلزله‌زده، متوجه شدیم که کمک‌های فوری زیادی به مردم رسیده است، ولی آن‌چه مردم را نگران کرده، اقلیم خشن منطقه و سرمای سخت آن بود که در حال فرارسیدن بود و در عین حال به نظر نمی‌رسید تا فرا رسیدن فصل سرما مردم آسیب‌دیده صاحب خانه شوند.
در اثر سرمای هوا و زندگی در تلی از آوار در درون خیمه‌ها، بیماری‌های تنفسی در میان کودکان و افراد سال‌خورده شدت گرفته بود. مردم روستا برای حل مشکل بی‌سرپناهی‌شان از ما کمک خواستند. در مشورت با اهل فن، بهترین طرحی که به نظر می‌رسید استفاده از اَبَرخشت بود.
تصمیم بر این شد که تا یک نمونه از این اتاقک‌های اضطراری ساخته شود تا تمام ظرایف و دقایق کار اجرایی آن معلوم شود. هزینه این پول به شکل شخصی و حمایت برخی دوستان تأمین شد و اتاقک در مدت‌زمان ۱۴ روز کاری تکمیل شد.
پس از تکمیل این طرح، اهالی روستا بارها و به اصرار می‌خواستند که در هر حویلی یک اتاقک اضطراری و یا سرپناه برای درامان ماندن خانواده‌های‌شان در هنگام سرما، بادها و سیاه‌بادهای سوزان ساخته شود. با تأسف بودجه‌ای در این راستا در اختیار نبود. پس از اطلاع‌رسانی از تطبیق این طرح و مزایای آن برای مردم آسیب‌دیده، دوستان دیگری بر این شدند تا با حمایت مالی از این طرح، برای مردمی‌که هنوز خانه‌های دایمی‌شان ساخته و تکمیل نشده است، سرپناه‌های اضطراری بسازند.
این پناه‌گاه‌ها بنا بر تقاضای مردم محل در ملکیت‌های‌‌شان، و درست در کنار آوار خانه‌های‌شان ساخته شد.
ملکیت‌هایی که این پناه‌گاه‌ها در آن ساخته شده‌اند، تلی از آوار اند که تاکنون فقط در آن خیمه و تشناب‌های اهدایی توسط نهادهای سازمان ملل متحد وجود دارد و این مردم قادر نشده‌اند تا برای مصون ماندن از سرمای طاقت‌فرسای منطقه، کوچ و زمین‌شان را رها کنند و به نقاط دیگر شهر کوچ کنند.
ساخت و بهره‌برداری این پناه‌گاه‌ها رضایت عمیق و گسترده اهالی را در پی داشت.
انتشار عکس‌های غرض‌آلود از زمانی‌که ساخت این خانه‌ها هنوز تکمیل نشده بود، و ظاهر متواضعانه این پناه‌گاه‌ها واکنش‌های زیادی به همراه داشت. ما خوشبینیم که این مسئله باعث معرفی و مطرح شدن خانه‌سازی با فناوری ابرخشت در افغانستان شود.
صرف‌نظر از موج‌های موقت واکنش‌های روزمره فضای مجازی افغانستان به تطبیق این طرح، نظر اهل فن و تخصص در این زمینه باعث دلگرمی بود.
شکاف میان شهر و روستا در افغانستان ریشه درازدامنی دارد. نسخه‌پیچی‌های بورژوایی که از مأمن گرم خانه‌ای مجهز در شهر صادر می‌شود، هم‌خوانی زیادی با بافت و زندگی و طبیعت روستا ندارند. آن‌چه در این زمینه از اهمیت حیاتی برخوردار بود، رضایت کامل اهلی روستا بود.
روستاهای افغانستان طبیعت و نظم طبیعی خودشان را دارند. هرگونه مداخله در راستای تحمیل یک نظم هندسی بر یک نظم طبیعی، منجر به بیمار شدن بافت روستایی می‌شود که زندگی را برای روستانشینان دشوار می‌کند.
شکل‌یابی روستاها بر اساس مناسبات و تعاملات انسان‌ها با طبیعت است. نوع معماری روستا، نوع کشت، نوع مالداری، استفاده مواد ساختمانی و ... همه و همه در شکل‌دهی زندگیِ روستایی موثر اند. روستاها با همین مؤلفه‌ها شکل گرفته‌اند و بقا پیدا کرده‌اند.
صدور هرگونه دستور برای نوع زیستن مردم، بدون درنظرداشت تقاضا و نیاز مردم، می‌تواند از سویی سبب هدر رفتن انرژی شود و از سویی اعتماد روستاییان را به تدبیر کمک‌کنندگان کم‌رنگ کند. یکی از ملزومات کمک‌رسانی به روستاها این است که در پروسه و روند کمک‌رسانی، نه تنها این مؤلفه‌های که اشاره رفت حفظ شوند، بلکه باید تقویت شوند.
به‌عنوان مثال شکل همین پناه‌گاه‌هاست که اصولاً از معماری بومی همین حوزه الهام گرفته شده است. اگر این موضوع برای عده‌ای بهانه‌ای برای تمسخر می‌شود، این تمسخر به تمام معماری روستایی افغانستان تعمیم می‌یابد. این دید که هر خانه باید خانه‌ای شبیه نمای خانه‌های شهری با خطوط موازی و متقاطع باشند، سطحی‌نگرانه است.
خانه‌های روستایی شاید نظم هندسی نداشته باشند، اما نظم طبیعی و کارآمد برای زندگی روستایی دارند.
از سویی متأسفانه شاهد استفاده بی‌رویه و بی‌مورد از مواد ساختمانی گران‌قیمت برای خانه‌هایی هستیم که لزومی ندارد تا با آن مواد ساخته شوند. اغلب استفاده بی‌رویه از این مواد باعث شده است تا نوع اقلیم منطقه، طبیعت منطقه، نظم و بافت تاریخی منطقه، زندگی و اقتصاد بومی مردم منطقه تحت تاثیر قرار گیرد و از رونق بیفتد.
هدف ما ارائه مهارتی برای اهالی تمام قریه‌ها و روستاهای نیازمند و آسیب‌دیده است تا که بتوانند با کم‌ترین امکانات و هزینه، بدون متوسل شدن و منتظر ماندن برای شرکت‌های ساختمانی و مؤسسات و بروکراسی‌هایی که رایج و مد شده است، با در اختیار داشتن مواد ابتدایی مثل خاک، بوجی، سیم خار و آهک و ابزار ساختمانی ابتدایی، در مدت زمان ده الی پانزده روز برای خودشان سرپناهی مطمئن بسازند.
در این شکی نیست که مردم روستاهای ما فقیر اند و پولی برای خرید مصالح ساختمانی گران قیمت از قبیل سیخ گول و خشت پخته و کانکریت و ... ندارند و این مواد همیشه در دسترس و به صرفه هم نیست.
استفاده از اَبَرخشت می‌تواند این امکان را برای ما فراهم سازد تا با استفاده از موادی که در اکثر نقاط افغانستان به وفور یاد می‌شود، «خاک»، و رجوع آگاهانه به میراث نیاکان ما و بهره‌گیری از دانش نوین و تجربیات دیگر کشورها، در تمام نقاط افغانستان، به خصوص روستاهای آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر، سرپناه‌های امن، و از همه مهم‌تر ارزان ساخته شود.
