خروج نیروهای امریکا از افغانستان در اسد ۱۴۰۰ و تهاجم روسیه بر اوکراین در دلو همان سال، آسیای مرکزی و جنوبی را به منطقه جیوپولیتیک مهم برای قدرت‌های بزرگ بدل کرده است.

موقعیت جغرافیایی این منطقه اکنون در راهبرد قدرت‌ها، اهمیت جدیدی یافته است.

آسیای مرکزی

آسیای مرکزی با داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز، مواد معدنی کمیاب و اورانیوم از مدت‌ها مورد توجه امریکا، چین و روسیه قرار دارد و در میان این کشورها، رقابت و بازی بزرگ ادامه داشته است.

با آن که روسیه، آسیای مرکزی (قزاقستان، تاجیکستان، اوزبیکستان، ترکمنستان و قرغیزستان) را منطقه منافع حیاتی خویش می‌شمارد و در گذشته از لحاظ سیاسی، اقتصادی و نظامی در این منطقه از نفوذ پایدار برخوردار بود، اما حمله بر اوکراین پیامدهای منفی برای نقش روسیه در آسیای مرکزی بجا گذاشته است. ۵ کشور مذکور آسیای مرکزی، از تهاجم روسیه بر اوکراین حمایت نکردند.

در این اوضاع، چین سیاست گسترش مناسبات اقتصادی و امنیتی با آسیای مرکزی را در پیش گرفته است که در واقع تلاشی برای تطبیق طرح کمربند و راه در این منطقه است.

از سوی دیگر، امریکا و چین بحیث دو کشور بزرگ و رقیب اصلی، سیاست تقابل و صدمه زدن به منافع یکدیگر را دنبال می‌کنند که محور اصلی این رقابت در آسیا-پاسفیک است.

گفته می شود که امریکا در این حوزه و بحر هند، در برابر چین مواضع خود را مستحکم کرده، لذا چین تلاش دارد تا جایگاه خود را در آسیای مرکزی از طریق برنامه‌های بزرگ اقتصادی و تدویر نشست‌ها در سطح سران با کشورهای آسیای مرکزی، تثبیت و‌ به نحوی، تضعیف موقعیتش در آسیا-پاسفیک را جبران کند.

در این ارتباط، به تاریخ ۲۸ ثور ۱۴۰۲، کشور چین نخستین اجلاس با سران آسیای مرکزی را میزبانی کرد که هدف عمده آن افزایش کمک‌های چین برای توسعه اقتصادی و مسایل امنیتی آسیای مرکزی بود و قرار است دومین اجلاس سران، در سال ۲۰۲۵ دوباره تدویر شود.

در حال حاضر، بزرگترین دغدغه و نگرانی چین و کشورهای آسیای مرکزی تهدیدهای امنیتی بوده، چون این پدیده دورنمای برنامه‌های بزرگ اقتصادی و سرمایه‌گذاری چین، انتقال انرژی و مسایل حمل و نقل را با موانع جدی روبرو می‌کند.

از جانب دیگر، واشنگتن در چارچوب ۵ کشور آسیای مرکزی به اضافه امریکا ( C5+1 ) که در سال ۲۰۱۵ در سطح وزیران امور خارجه تشکیل یافته است، مناسبات خود را با ممالک مذکور پیگیری می‌کند. آخرین اجلاس آن در ۲۸ سنبله، در حاشیه نشست مجمع عمومی ملل متحد در نیویارک، تدویر یافت.

به هر حال، کشور های آسیای مرکزی، با درک منافع دایمی شان سیاست متعادل و داشتن مناسبات با همه طرف‌ها- غرب، چین و روسیه- را در پیش گرفته و خود را از رقابت‌ها دور نگهداشته اند.

افغانستان

افغانستان با تاجیکستان، اوزبیکستان و ترکمنستان سرحد دارد که یکی از نگرانی‌های عمده این کشور ها از ناحیه افغانستان افزایش افراط‌گرایی و تهدیدهای تروریستی است.

افغانستان از لحاظ موقعیت جغرافیایی بحیث معبر اتصالی میان آسیای مرکزی و آسیای جنوبی و همچنان ذخایر عظیم معادن و منابع آبی، در جیوپولیتیک منطقه از جایگاه خاص و دورنمای استراتژیک برخوردار است. البته، افغانستان تا هنوز به دلایل گوناگون از ظرفیت‌های خود استفاده نکرده است.

به نظر می‌رسد در حال حاضر در خصوص قضایای افغانستان، اجماع واقعی و دید مشترک در سطح منطقه و فرا منطقه وجود ندارد و به گمان اغلب الی انتخابات سال ۲۰۲۴ در امریکا، وضعیت به همین منوال ادامه خواهد یافت.
بدون شک، یک افغانستان با ثبات و دارای اعتبار بین‌المللی، نقش حیاتی در بسط و توسعه تجارت و ترانزیت و استفاده از منابع و ثروت ایفا خواهد کرد.

آسیای جنوبی

آسیای جنوبی که به دلیل خصومت‌های تاریخی دو کشور اتمی هند و‌ پاکستان، یک منطقه حساس از لحاظ امنیتی به حساب می‌آید، از مدت‌ها شاهد رقابت امریکا و چین بوده است. امریکا با هند همکاری و مشارکت استراتژیک دارد و با پاکستان این مناسبات اکثراً با فراز و نشیب همراه بوده است.

اما، چین و پاکستان یکدیگر را بحیث دوست همه فصول قلمداد کرده و همکاری‌های استراتژیک در همه عرصه‌ها به شمول نظامی و اقتصادی دارند. دهلیز اقتصادی چین و پاکستان(CPEC)، بحیث یک پروژه عظیم اقتصادی بوده که اهمیت پاکستان از لحاظ اقتصادی برای چین عمدتاً در تطبیق همین پروژه نهفته است.

پروژه دهلیز اقتصادی با هزینه ۶۲ میلیارد دالری، از ۲۰۱۵ آغاز یافته و تکمیل آن با برخی چالش‌ها نیز روبروست. این پروژه شامل برنامه‌های اقتصادی زیربنایی مانند توسعه بندر گوادر، حمل و نقل و انتقال انرژی از مسیر ایالت سینکیانگ چین و بندر گوادر پاکستان به خلیج فارس را در بر می‌گیرد.

امریکا و هند سیاست به چالش‌کشیدن و رقابت با دهلیز اقتصادی چین و پاکستان و طرح راه و کمربند را در پیش گرفته اند. این سیاست و برگزاری موفقانه اجلاس اخیر گروه ۲۰ در دهلی جدید و توافق روی دهلیز حمل و نقل و انتقال انرژی(IMEC) باعث نگرانی چین است.

همچنان بر اساس برخی تحلیل‌ها، گسترش نا امنی‌ها در برخی مناطق پاکستان و مسیر دهلیز، علاوه بر عوامل و ابعاد داخلی آن، با رقابت‌های کلان نمی‌تواند بی‌ارتباط باشد.

به هر حال، از تحولات سال‌های اخیر در جنوب آسیا، چنین استنباط می‌گردد که اهمیت هند برای منافع امریکا و غرب، در حال افزایش است و این موضوع برای منافع و موقعیت چین و‌ پاکستان در منطقه هزینه‌ها و پیامد‌هایی در قبال خواهد داشت.