شب یلدا چطور در یونسکو ثبت شد؟
شفیق شرق، اتشه فرهنگی پیشین افغانستان در ایران در این مطلب که برای افغانستان اینترنشنال فرستاده است، درباره «ماجرای طولانی» ثبت شب یلدا/چله به عنوان میراث فرهنگی مشترک بین افغانستان و ایران در یونسکو نوشته است. شب یلدا چهارشنبه، نهم قوس امسال در یونسکو ثبت شد.
این مطلب بدون کم و کاست به نشر رسیده است و افغانستان اینترنشنال مسئول ادعای مطرح شده در آن نیست.
طرح ثبت شب یلدا در یونسکو
در سال ۱۳۹۷ ه.ش در حاشیه برنامه‌ها و مراسم فرهنگی، چندین‌بار موضوع ثبت شب یلدا در سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل، یونسکو به عنوان میراث ناملموس مشترک بین افغانستان و ایران را آقایان محمدحسن طالبیان معاون سازمان -فعلاْ وزارت- میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و حجت‌الله ایوبی رییس کمیسیون ملی یونسکوی ایران، با من مطرح کردند.
البته طبق اطلاعات من، ایران بی‌علاقه نبود که پیشتر از آن شب یلدا را در یونسکو به ثبت برساند اما چنین امری ممکن نبود زیرا قبلاْ میراث بی‌شماری بنام ایران در یونسکو به ثبت رسیده بود و ایران سهمیه لازم در یونسکو برای ثبت میراث جدید نداشت. در همین راستا، ایران از تاجیکستان خواهان همکاری شده بود ولی چون در آن سال‌ها روابط تاجیکستان و ایران سرد بود، تاجیکستان به تقاضای ایران مبنی بر ثبت مشترک شب یلدا پاسخنداده بود.
در تاریخ ۲۷ قوس/آذر ۱۳۹۷، آقای شبان میرشکرایی از مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به دفتر من در سفارت افغانستان در تهران آمد و طی ملاقات رسمی، بار دیگر تقاضای ایران مبنی بر ثبت مشترک شب یلدا در یونسکو را مطرح کرد.
در مراسم رسمی تجلیل از یلدای سال ۱۳۹۷ در مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ سعدآباد تهران با حضور مقام‌های ایران و دیپلومات‌های خارجی، من که به نیابت از سفیر افغانستان شرکت و سخنرانی کردم، ضمن اشاره به موضوع ثبت شب یلدا و ابراز امیدواری مبنی بر ثبت مشترک آن در یونسکو، اطلاع دادم که تقاضای ایران را با کابل شریک کرده‌ام، زیرا در همان تاریخ ۲۷ قوس/آذر ۱۳۹۷، گزارش ملاقاتم همراه با جزییات قبلی را طی مکتوبی با امضای دکتر نصیراحمد نور، سفیر کبیر و نماینده فوق‌العاده افغانستان در تهران به وزارت امور خارجه و متعاقب آن، به وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان ارسال کرده بودم.
در مکتوب‌ها، شرایط و مواردی مورد نیاز برای ثبت مشترک شب یلدا را نیز شرح داده بودم زیرا برای اقدام به ثبت مشترک شب یلدا در یونسکو، هم‌زمان با موافقت دولت افغانستان، نیاز بود یلدا از قبل به عنوان میراث ناملموس فرهنگی در افغانستان به ثبت ملی رسیده باشد و نیز مستندات و مدارک مورد نیاز گردآوری شده باشد.
پاسخ منفی رسول باوری
چند هفته از مکتوب‌های ارسال‌شده به مرکز گذشت. جوابی از کابل دریافت نکردیم. با درک حساسیت و اهمیت موضوع، در گروه مشترک کاری که برای انجام هماهنگی بین اتشه‌‌های فرهنگی و وزارت فرهنگ افغانستان ایجاد شده بود، پیام گذاشتم و از مقام مسئول خواهش کردم که موضوع را پیگیری کند اما بازهم جوابی دریافت نشد.
چند روز دیگر نیز گذشت. برای ادای مسئولیت، ضمن ارسال مکتوب از طریق واتساپ به آقای محمد رسول باوری، معاون فرهنگی وقت وزارت فرهنگ افغانستان، پیام صوتی گذاشتم و از او که مسئول درجه یک امور فرهنگی در مرکز بود، خواهان همکاری شدم. شناخت دقیق از آقای باوری داشتم و از قبل واکنش ایشان را می‌دانستم. آقای باوری به پیام من واکنش بسیار منفی و تند سلیقه‌ای نشان داد که چون در قید حیات نیست، نمی‌خواهم پیامش را نقل قول کنم.
می‌توانستم واکنش مرحوم باوری و موضوع ثبت شب یلدا در یونسکو را رسانه‌ای بسازم و از مردم طالب همکاری شوم، اما همگانی کردن موضوع نه تنها کمکی نمی‌کرد که باعث می‌شد موضوع سیاسی شود، در نطفه بخشکد و هیچگاه انجام نشود.
با پاسخ منفی آقای باوری، نگران شدم که یلدا در یونسکو به ثبت برسد و افغانستان شامل نباشد. آگاهی داشتم که در همان سال (۱۳۹۷)، ایران برای ثبت زودتر شب یلدا در یونسو، تقاضای مشارکت در پرونده ثبت این شب را در یونسکو بایکی دیگر از کشورهای منطقه نیز مطرح کرده بود. به رایزن فرهنگی آن کشور که از قبل شناخت و روابط کاری داشتیم، تماس گرفتم و تقاضای دیدار و ملاقات کردم. او پذیرفت و به پیشنهاد من، قرار شد پایان هفته در رستوانتی در تهران باهم ببینیم.
پایان هفته فرا رسید. طی دیدار، نخست از اوسوال کردم که آیا جشن شب یلدا در کشور آنها نیز برگزار می‌شود؟ گفت شاید در چند روستای هم‌مرز با ایران تجلیل شود اما مطئن نیست.
عین سوال را او از من پرسید. در پاسخ گفتم که تجلیل از یلدا در افغانستان به درازای تاریخ قدمت دارد. سپس موضوع تقاضای ایران مبنی بر ثبت مشترک شب یلدا در یونسکو را مطرح کردم. او نیز تایید کرد که تقاضای مشابه از آنها نیز صورت گرفته است. گفتم که افغانستان فعلاْ آماده همکاری در ثبت مشترک شب یلدا نیست و تقاضا کردم که تا زمان آماده‌شدن افغانستان برای همکاری، آنها نیز منتظر بمانند.
پس از چند بگو مگو، خوشبختانه به تقاضای من پاسخ مثبت داد. بدین ترتیب، پیگیری موضوع ثبت مشترک شب یلدا به تعویق افتاد اما من به پیگیری موضوع در جانب کشور خودم، همچنان ادامه دادم و هر زمان که مقامات ذیربط به تهران سفر کردند، موضوع را به طور شفاهی نیز مطرح نمودم اما بی‌نتیجه بود.
طرح دوباره ثبت میراث فرهنگی در یونسکو
در سال ۱۳۹۹ بار دیگر موضوع ثبت میراث فرهنگی در یونسکو، در افغانستان واکنش‌برانگیز شد. با استفاده از فرصت، بار دیگر نامه‌ای به وزارت اطلاعات و فرهنگ نوشتم و موضوع ثبت مشترک شب یلدا را یادآوری کردم.
در تاریخ ۲۱ دلو/بهمن ۱۳۹۹ با آقای عبدالغفور لیوال، سفیر وقت افغانستان در تهران، در جلسه‌یی در کمیسیون ملی یونسکوی ایران شرکت کردیم. موضوع جلسه ایجاد انجمن کشورهای فارسی زبان تحت نام « آیتا» بود. در جلسه بار دیگر موضوع ثبت شب یلدا مطرح شد. جانب ایران گفت که پرونده یلدا از سوی آنها تکمیل شده و منتظر شریک‌شدن بقیه کشورها می‌باشند. آقای نظام‌الدین زاهدی، سفیر جمهوری تاجیکستان در تهران نیز، از آمادگی کشورش برای تکمیل پرونده شب یلدا سخن گفت. من بار دیگر وعده سپردم که موضوع را پیگیری کنم.
بار دیگر طی مکتبوبی موضوع را با وزارت اطلاعات و فرهنگ شریک کردم. در عین زمان، سفارت أفغانستان در پاریس، سفارت ایران در کابل، نمایندگی‌های افغانستان و ایران در یونسکو نیز پیگیر موضوع بودند.
موافقت کابل با ثبت شب یلدا در یونسکو
سرانجام در تاریخ ۵ حوت/اسفند ۱۳۹۹ وزارت اطلاعات و فرهنگ ضمن موافقت با ثبت مشترک شب یلدا با ایران در یونسکو، از اعزام هیاتی به تهران خبر داد و در تاریخ ۲۰ حوت/اسفند ۱۳۹۹هیاتی مرکب از دو تن از کارشناسان ریاست فرهنگ مردم به تهران آمد.
اعضای هیات کارشناسان خوب و با حسن نیت بودند. آنها اسناد و مدارک لازم را با خود آورده بودند. هرچند تصاویر و ویدیوها در فرصت اندک گردآوری و تهیه شده بود و کافی نبود، اما برای شروع کافی بود. هیات را من همراهی می‌کردم. اعضای هیات روی نسخه فارسی متن پرونده مشترک با جانب ایرانی کار کردند.
هیات به کابل بازگشت و کار تهیه نسخه انگلیسی متن پرونده مشترک و دسته‌بندی اسناد و مدارک، به عهده من و آقای شبان میرشکرایی باقی ماند.
من و آقای میرشکرایی چندین شب و روز کلمه به کلمه و جمله به جمله روی متن انگلیسی پرونده کار کردیم. موضوعات اختلافی را با آقای عبدالغفور لیوال، سفیر وقت افغانستان در تهران و بعد از اخذ مشوره ایشان، نظر نهایی را با آقای میرشکرایی که تجربه تهیه متن پرونده ثبت مشترک نوروز در یونسکو را نیز داشت، شریک کردم.
کابل هم به آقای لیوال و هم به من صلاحیت امضای پرونده از جانب افغانستان را داده بود. آقای لیوال از من خواست که امضا کنم. من پیشنهاد کردم که به دلیل اهمیت پرونده و اینکه از جانب ایران، در سطح معاون‌وزیر پرونده امضا می‌شود، بهتر است او از جایگاه سفیر کبیر و نماینده فوق‌العاده افغانستان در تهران پای پرونده امضا کند تا اعتبار پرونده کاهش نیابد.
آقای لیوال- با تمام اختلافات سلیقه‌ای که با هم داشتیم- با جبین گشاده پذیرفت و با آنکه ساعات کاری به پایان رسیده بود، تا ناوقت در دفتر کارش منتظر ماند.
سرانجام من و آقای میرشکرایی با پرونده مشترک رسیدیم و بدین ترتیب، عصر روز ۳۰ مارچ ۲۰۲۱ مطابق ۱۴۰۰/۱/۱۰ ه.ش پرونده با امضای آقای لیوال از جانب افغانستان و امضای آقای محمدحسن طالبیان، معاون سازمان-فعلاْ وزارت- میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تکمیل شد و بعدا به یونسکو ارسال گردید.
ثبت شب یلدا در یونسکو
در ماه نوامبر ۲۰۲۲ قبل از برگزاری اجلاس ذیربط یونسکو، فعالان فرهنگی افغانستان و ایران برای کامل‌تر کردن مستندات پشتیبان متن مشترک پرونده ثبت شب یلدا، تثبیت مردمی بودن جشن شب چله/یلدا و جلوگیری از احتمال مسترد شدن پرونده، کارزار گردآوری مستندات بیشتر را به راه انداختند و نیز طومار آنلاین را به امضا رساندند. شهروندان دو کشور در کارزار گردآوری مستندات و امضای طومار آنلاین سهم گسترده گرفتند و رسالت خویش را در پاسداری از یلدای باستانی ادا کردند.
ریاست روابط فرهنگی وزارت أمور خارجه در ایجاد هماهنگی، سفارت افغانستان در پاریس و دیپلومات‌های ما در نمایندگی یونسکو که مسئولیت نهایی به عهده آنها بود، زحمات زیادی کشیدند و به ویژه قبل از برگزاری اجلاس تصمیم‌گیری، لابی‌گری کردند تا پرونده مسترد نشود. به همین ترتیب در جانب ایران نیز نهادها و شخصیت‌های مختلف به صورت مستقیم و غیر مستقیم دخیل و پیگیر موضوع بوده‌اند.
خوشبختانه در تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۲۲ شب چله/یلدا به عنوان میراث فرهنگی ناملموس مشترک بین افغانستان و ایران، در یونسکو به ثبت رسید و دل‌های دوست‌داران این آیین باستانی را شادمان کرد.
به امید چیرگی نور بر ظلمت جاری در افغانستان و با آرزوی اینکه تاجیکستان و بقیه کشورهایی‌که یلدا در آنها گرامی‌داشت می‌شود نیز به یلدای مشترک در یونسکو ملحق شوند، این یادداشت را با شعری از علی‌مدد رضوانی شاعر مهاجر افغانستانی به پایان می‌برم:
يلدا، نه شب که ماه دل¬آراي کابل است
ماه تمام در دل شب¬هاي کابل است
از پشت ابر، نه که اين بُرقع سياه
با اضطراب، محو تماشاي کابل است
او غصه مي¬خورد، به گمانم که تا هنوز
اندوهگينِ روزِ مباداي کابل است
تا صبح آه و ناله‌ي ما را شنيده است
تا صبح، او به فکر مداواي کابل است
مي‌گفت جنگ نه، خرابي و رنج، نه،
دنبال کشفِ تازه معناي کابل است
با روسريِ آبيِ خود پاک مي¬کند
او هرچه گرد بر رخ فرداي کابل است
آري، براي من، من شاعر يقين کنم
يلدا، نه شب که دختر زيباي کابل است