ژئوپلیتیک افغانستان در تقابل قدرت‌های منطقه
دکترای روابط بین‌الملل
بخش عمده‌ای از تحولات در منطقه جنوب و میانه آسیا، متاثر از رقابت سه کشور چین، پاکستان و هند است. هرسه در کنار هم سنگین‌ترین بخش هسته‌ای و اقتصادی را در کره زمین ایجاد کرده‌اند که طبعا به عنوان سه ضلع پر رنگ یک مثلث، نقش بارزی در جهت‌دهی به معادلات منطقه ای دارند.
افغانستان برای هرسه کشور مذکور، عمق استراتژیک محسوب شده و خواهان داشتن دست برتر درشکل دهی به تحولات این کشور و استفاده از آن به عنوان ابزاری در توازن قدرت با یکدیگر هستند. به طور کلی و در بین این سه قدرت منطقه ای، پاکستان بهترین راهبرد رقابتی را در مقابل افغانستان داشته است. فرصتی که به نظر می رسد چین به دلیل تقابل با ایالات متحده آمریکا، و هند در رقابت با پاکستان باخت.
دو کشور هند و پاکستان استراتژی های متفاوتی را در قبال افغانستان دنبال کردند. هند از طریق سیاست ادنی، تزریق منابع مالی، حمایت ازدولت و پروژه های زیر ساختی و در مقابل آن پاکستان از طریق سیاست اعلی و تخریب و توسل به روش های تقابل گرایانه با دولت سابق، اعمال سیاست کردند.
محرز است که هند علی رغم مصرف بیش از 3 میلیارد دالر در بخش های مختلف توسعه ظرفیت زیر ساختی و انسانی در افغانستان و در طول دو دهه گذشته، عرصه را به دو کشور رقیب باخت و پیامد های بالفعل و بالقوه آن در تبعات پیش روی منافع این کشور در بندر چابهار و پروژه تاپی ملموس بوده و با گذر بیشتر زمان، مشهود نیز خواهد شد.
با خروج ایالات متحده آمریکا و متحدینش از افغانستان زمینه برای اعمال نفوذ و تاثیرگذاری بیشتر چین در منطقه فراهم شده و در صورت تمایل چین به ورود در پروژه تاپی، گمانه زنی ها حاکی از اخراج احتمالی هند از این پروژه عظیم منطقه ای است؛ که در این صورت، ردپای هند در معادلات مربوط به افغانستان کمرنگ تر از پیش شده و به طور طبیعی تامین منافع منطقه ای این کشور را با چالش جدی مواجه خواهد ساخت.
اولویت چین در سیاست گذاری های خارجی و داخلی، محوریت اقتصاد و گسترش تبادلات تجاری است و حتی‌الامکان تمایلی به دخیل شدن در سیاست های اعلی چه در سطح منطقه و چه فرا منطقه را ندارد. به نوعی که حتی اختلافات مرزی در دریای چین جنوبی که به زعم مقامات پکن، تمامیت ارضی این کشور را تهدید میکند؛ مشمول راهبرد های اقتصادی خود ساخته و به تعاملات اقتصادی پایدار خود با کشور های ذی ربط ادامه میدهد. در این بین مساله افغانستان به مراتب کم اهمیت تر از دیگر همسایگان مورد اختلاف بوده و ترجیه دولت چین به حضور نیابتی در این کشور و اعمال نفوذ از طریق پاکستان است.
شرایط اما برای پاکستان که در مقایسه با دو کشور دیگر، پوست بیشتری در بازی افغانستان دارد؛ نسبتا متفاوت است. به نظر می رسد پاکستان بر این عقیده است که حضور فعال در صحنه افغانستان یک استراتژی دو سر برد ژئوپلیتیک به شرح زیر خواهد بود:
- تقابل با هند و متضرر ساختن منافع اقتصادی و سیاسی این کشور در سطح منطقه
- تعامل با چین و نیابت از منافع این کشور در منطقه و افغانستان و به تبع آن منتفع شدن از طرح های اقتصادی این کشور
با کمی اغماض و کنکاش کمتر، پیدایش پاکستان را می توان محصول تغییرات ژئوپلتیک ناشی از جنگ های جهانی اول و دوم، و ریشه های معضلات و مشکلات افغانستان امروز را در تنش ها و تقابل های جنگ سرد جستجو کرد. به سادگی می توان دریافت که اگرچه جهان امروز با پدیده های نامیمون و تحولات تلخ قرن بیستم به ویژه جنگ های جهانی و همچنین جنگ سرد و تقابل پرتنش و رقابت های پر هزینه بلوک های شرق و غرب به سرکردگی آمریکا و شوروی سابق فاصله معنا داری گرفته است و به تازگی از اولین سده از آغاز جنگ اول جهانی عبور کرده و آثار مخرب و زخم های ناسور آن را تا حدی به دست فراموشی سپرده شده است. لیکن افغانستان و پاکستان تا اکنون با پیامدهای مخرب این تحولات دست به گریبان بوده و گویی خلاصی از آن در آینده نزدیک ممکن نخواهد بود. پاکستان از بدو پیدایش خود انتظاراتی از همسایه شمالی خود داشته که نه تنها برآورده نشده بلکه در حیطه حوزه های حیاتی مانند آب و خاک/مرز با چالش های پردامنه و دوامی روبرو شده است. چالش های که ناتوانی از حل و فصل مسالمت آمیز و دیپلماتیک آنها این کشور را به آتش افروزی و ناامن سازی همسایه خود سوق داده است.
واقعیت امر این است که به نظر می رسد پاکستان در یک مخمصه و وضعیت پارادکسیکال گرفتار شده است. این کشور از یک سو نیازمند دسترسی به منابع انرژی و بازار مصرف کشورهای آسیای میانه است و دستیابی به این مهم ومقصود نیازمند ایجاد ثبات و آرامش و امنیت و صلح و ثبات با هدف تشکیل یک دولت مرکزی قدرتمند در همسایه خود افغانستان است و از سوی دیگر دولت مرکزی قوی دیر یا زود به سمت مدیریت منابع آب افغانستان سوق داده خواهد شد. که در صورت تحقق سیاست های مهار آب از سوی افغانستان شاید بتوان وقوع اولین جنگ جدی آب را بین این دو کشور شاهد باشیم. در اهمیت آب برای پاکستان همین بس که ۲۰ درصد از نیاز آبی آن کشور از افغانستان تامین می شود. به زبان ساده تر یعنی حیات و معیشت جمعیتی بیش از کشور افغانستان در پاکستان وابسته به آب افغانستان است. بنابراین به وضوح نمایان است که پاکستان بر سر دوراهی دشواری قرار گرفته است.
